Πριν από μερικές μέρες, η γειτονική χώρα, η Τουρκία, υπέβαλε επίσημα αίτημα στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, ζητώντας να αλλάξει η επίσημη ονομασία της χώρας από Turkey σε Türkiye, ένα αίτημα που έγινε δεκτό και υλοποιήθηκε αμέσως, όπως βλέπουμε και στη φωτογραφία, όπου μπροστά στη διπλωμάτισσα Αϊσέ Ινάντζ φιγουράρει η πινακίδα με το νέο όνομα.
Αλλαγές στην επίσημη ονομασία κρατών δεν είναι σπάνιες -σχετικά πρόσφατα η Σουαζιλάνδη μετονομάστηκε σε Εσουατίνι, πιο πριν η Βιρμανία σε Μιανμάρ και ακόμα πιο παλιά η Άνω Βόλτα σε Μπουρκίνα Φάσο, όπως και πολλές άλλες αφρικανικές χώρες που αποτίναξαν το αποικιακό τους όνομα. Πιο κοντά μας, χρονικά και γεωγραφικά, η πΓΔΜ μετά τη Συμφωνία των Πρεσπών άλλαξε το συνταγματικό της όνομα από Δημοκρατια της Μακεδονίας σε Βόρεια Μακεδονία, μια αλλαγή που δεν είχε σχέση με αποικιακό παρελθόν. Σχετικά απαρατήρητη πέρασε η αλλαγή του ονόματος της Τσεχικής Δημοκρατίας που συντομεύτηκε σε Τσεχία.
Η περίπτωση της Τουρκίας είναι κάπως διαφορετική. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δήλωσε πριν από λίγο καιρό ότι το όνομα Türkiye «αντιπροσωπεύει και εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την κουλτούρα, τον πολιτισμό και τις αξίες του τουρκικού λαού» και βέβαια είναι αλήθεια ότι οι ίδιοι οι Τούρκοι το όνομα της χώρας τους το γράφουν Τürkiye, το οποίο προφέρεται Τούρκϊε -βάζω διαλυτικά για να δηλώσω ότι προφέρεται τρισύλλαβο: Τούρ-κι-ε.
Μήπως να το μεταγράψουμε Τούρκιγιε; Πράγματι, κάποιοι πρότειναν αυτή τη μεταγραφή. Ωστόσο, στη σελίδα αυτή υπάρχει ένα βιντεάκι όπου μια Τουρκάλα δημοσιογράφος του BBC προφέρει καθαρά και επανειλημμένα το Τürkiye, και εγώ τουλάχιστον δεν είμαι βέβαιος ότι ακούγεται το γ. Εξάλλου, όπως ειπώθηκε και σε σχετική συζήτηση στη Λεξιλογία, και άλλες τουρκικές λέξεις που έχουν την ίδια αραβογενή κατάληξη σε -iye είθισται να μεταγράφονται χωρίς γ, π.χ. Χουριέτ, Μιλιέτ (hürriyet, milliyet).
Όπως και να προφέρεται το Türkiye, είναι γεγονός ότι οι Τούρκοι έτσι γράφουν τη χώρα τους. Ωστόσο, υπάρχουν πάρα πολλές χώρες που ονομάζονται αλλιώς από τους κατοίκους τους και αλλιώς από τις επικρατέστερες ξένες γλώσσες -ή και όλες. Και αυτό συχνά οφείλεται όχι σε αποικιακό παρελθόν αλλά στις δαιδαλώδεις διαδρομές της ιστορίας. Η Φινλανδία λέγεται απ’ όλους κάπως έτσι αλλά Suomi από τους Φινλανδούς, οι Γερμανοί λένε Deutschland τη χώρα τους αλλά σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες ακούγονται ονόματα όπως Germany, Allemagne, Νiemcy και άλλα (απορώ πώς δεν έχω γράψει άρθρο για το θέμα), την Αλβανία οι ίδιοι οι Αλβανοί τη λένε Shqipëria, και βέβαια την Ελλάδα άλλοι τη λένε Greece, άλλοι Γιουνάν… και σχεδόν κανείς Hellas παρά μόνο σε πολύ επίσημο επίπεδο (θυμάστε την κίνηση παλιότερα να ονομαστούμε Χελίν
Όταν υπάρχουν τόσες και τόσες περιπτώσεις, φανταζει περίεργη η κίνηση των γειτόνων, δηλαδή του Ερντογάν που όπως όλα δείχνουν είναι ο εμπνευστής της. Είναι κάπως αστείο, αλλά φαίνεται ότι βασικός λόγος για την αλλαγή είναι ότι το παλιό όνομα της χώρας στα αγγλικά, Turkey, συμπίπτει με την ονομασία του πουλιού γαλοπούλα, turkey, πάντα στα αγγλικά.
Το αγγλόφωνο τουρκικό δίκτυο TRT World έχει ήδη υλοποιήσει την αλλαγή και, όπως εξήγησε σε ανακοίνωσή του, αν γκουγκλίσετε τον όρο “Turkey” θα πάρετε ένα συνονθύλευμα από εικόνες, άρθρα και ορισμούς λεξικών που συγχέουν τη χώρα με το πουλί Meleagris, ένα μεγάλο πουλί ιθαγενές της Βόρειας Αμερικής που συνηθίζουν να το τρώνε τα Χριστούγεννα και την Ημέρα των Ευχαριστιών. Εξάλλου, συνεχίζει, αν ανατρέξετε στο Cambridge Dictionary θα δείτε ότι κάποιοι ορισμοί του ‘turkey’ είναι ‘something that fails badly’ ή ‘a stupid or silly person’.
Να το σκεφτούμε αυτό: Μια χώρα αλλάζει το επίσημο όνομά της επειδή προκαλεί έναν ενοχλητικό συνειρμό στα αγγλικά και μόνο. Πράγματι, μόνο στα αγγλικά λέγεται turkey η γαλοπούλα και μόνο στα αγγλικά υπάρχουν οι αργκοτικές σημασίες «ηλίθιος» και «παταγώδης αποτυχία», που βέβαια ασφαλώς προέρχονται από τη γαλοπούλα και όχι από την Τουρκία. Λέει πολλά αυτό για την απόλυτη κυριαρχία της αγγλικής στα χρόνια του Διαδικτύου.
Βέβαια, όπως έχουμε γράψει, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το πουλί, η γαλοπούλα, έχει όνομα ίδιο με τη χώρα. Αντιγράφω από ένα παλιό άρθρο του ιστολογίου:
Το επιστημονικό όνομα της γαλοπούλας είναι Meleagris gallopavo, και μελεαγρίς λεγόταν στα αρχαία (στον Αριστοτέλη) όχι βέβαια η γαλοπούλα, που δεν την ήξεραν, αλλά η φραγκόκοτα, που είναι πουλί του Παλαιού Κόσμου, αφρικάνικο. Ξέρουμε βέβαια ότι δεν είναι σπάνιο να δίνονται αρχαιοελληνικά ονόματα σε ζώα και φυτά του Νέου Κόσμου, αλλά εδώ το μπλέξιμο είναι γενικότερο. Όταν είδαν οι Άγγλοι τη γαλοπούλα, τους θύμισε τη φραγκόκοτα, που την ήξεραν, θεώρησαν δηλαδή ότι έχουν μπροστά τους μια πιο μεγαλόσωμη ποικιλία φραγκόκοτας. Οι φραγκόκοτες ήταν γνωστές στην Ευρώπη σαν turkey hen, επειδή φτάνανε στα τραπέζια των Ευρωπαίων μέσω Τουρκίας (ο όρος έπιανε και τη Βόρεια Αφρική) ή μέσω Τούρκων εμπόρων. Οπότε, ονομάστηκε turkey hen (ή -cock για τα αρσενικά) και το καινούργιο, αμερικανοφερμένο πουλί και, όταν κατάλαβαν ότι πρόκειται για δυο διαφορετικά είδη, το νεοφερμένο «σφετερίστηκε» στα αγγλικά το όνομα του παλιού και ονομάστηκε αυτό turkey, ενώ η φραγκόκοτα πήρε το όνομα guinea fowl, επειδή την έφερναν από τη Γουινέα της Αφρικής έμποροι Πορτογάλοι. … Και βέβαια από το turkey hen ήταν εύκολο να μεταπέσουμε στο σκέτο turkey, κι έτσι έχουμε το παράδοξο φαινόμενο στα αγγλικά το όνομα της γαλοπούλας να είναι ίδιο με το όνομα της Τουρκίας (αυτό βέβαια γράφεται με κεφαλαία, Turkey), πράγμα που έχει δώσει αφορμή για πολλά λογοπαίγνια και μεταφραστικά λάθη.
Κάτι ανάλογο έγινε και στα γαλλικά, όπου η φραγκόκοτα αρχικά ονομαζόταν poule d’Inde, κότα της Ινδίας (όπου όμως Inde εννοούσαν την Αβησσυνία). Όταν γνώρισαν τη γαλοπούλα, χρησιμοποίησαν το ίδιο όνομα για το νεοφερμένο πουλί, εννοώντας ότι είχε έρθει από τις (Δυτικές) Ινδίες -να θυμηθούμε ότι την εποχή εκείνη πίστευαν ότι η Αμερική είναι Ανατολική Ασία. Και πάλι το ουσιαστικό έπεσε και το επίθετο έγινε ουσιαστικό … κι έτσι σήμερα στα γαλλικά η γαλοπούλα λέγεται dinde. Η ονομασία αυτή πέρασε και στα ελληνικά, τόσο στη λόγια γλώσσα, όπου ειπώθηκε «ινδόρνις», ινδική όρνιθα, όσο και στην πιο κοινή, όπου είχαμε την ονομασία «ινδιάνος», που ακόμα διατηρείται, αλλά συχνότερο είναι το απλοποιημένο «διάνος». Ονομασία που να υποδηλώνει ινδική προέλευση έχουν και τα τούρκικα (χίντι), αλλά και στα πολωνικά (indyk) και στα ρώσικα (indeyka), ενώ στα ολλανδικά έχουμε kalkoen που προέρχεται από την Καλκούτα της Ινδίας, ενώ παρόμοια είναι η ονομασία και σε σκανδιναβικές γλώσσες.
Συνεχίζοντας το ταξίδι ανά τον κόσμο μέσα από τα ονόματα της γαλοπούλας φτάνουμε στα πορτογαλικά, όπου το πουλί το λένε perú, από το Περού δηλαδή, προέλευση που βρίσκουμε και στην κροατική ονομασία του πουλιού, puran (από το ιταλικό peruano). Η πορτογαλική ονομασία έχει περάσει και στα ινδικά. Τελειώσαμε; Όχι. Καταρχάς, στα βουλγάρικα, μια από τις ονομασίες της γαλοπούλας είναι «μισίρκα», από το Μισίρι, την Αίγυπτο. Η ίδια ονομασία έχει περάσει και σε βόρειες ελληνικές διαλέκτους. Έπειτα, στα αραβικά η γαλοπούλα λέγεται «ντικ ρουμί», που σημαίνει, θα λέγαμε, «ρωμιός πετεινός» !
Θα προσέξατε ίσως κάτι περίεργο, ότι όλοι «αποποιούνται» ότι είναι από τα μέρη τους η γαλοπούλα. Για τους Άγγλους ήρθε από την Τουρκία, αλλά οι Τούρκοι (και πολλοί άλλοι) τη στέλνουν στην Ινδία. Για τους Ινδούς όμως ήρθε από το Περού. Για τους Βούλγαρους και τους Σερραίους, η γαλοπούλα ήρθε απ’ την Αίγυπτο, αλλά για τους Αιγύπτιους είναι Ρωμιά! Οπότε, δεν είναι άστοχο που είπαμε πως το πουλί αυτό είναι «απ’ αλλού».
Όλοι θεωρούν ότι η γαλοπούλα προέρχεται «από αλλού», αλλά βέβαια το Περού δεν θα αλλάξει όνομα επειδή στα πορτογαλικά η λέξη peru σημαίνει τη γαλοπούλα -μόνο τα αγγλικά έχουν σήμερα τέτοια βαρύτητα, που να ενοχλούν τους ηγέτες χωρών, ιδίως τους χωρίς χιούμορ ηγέτες χωρών.
Είπα ότι η σύμπτωση του ονόματος της χώρας με το πουλί έχει δώσει λαβή σε λογοπαίγνια κι έχει προκαλέσει λάθη. Σε αγγλικές γελοιογραφίες του 19ου αιώνα μπορεί κανείς να δει τον γελοιογράφο να παριστάνει την Τουρκία σαν γαλοπούλα, ενώ συχνά λογοπαίζει και με το όνομα της Ελλάδας και με το λίπος (Greece και grease). Δεν βρήκα τη γελοιογραφία που είχα στο νου μου, με τη γαλοπούλα που τσιμπολογάει ένα κομμάτι μαγειρικό λίπος (η Τουρκία είχε βλέψεις κατά του νεαρού ελληνικού κράτους), οπότε θα αρκεστείτε σε αυτήν που ακολουθεί, όπου η ρωσική αρκούδα έχει αρπάξει έναν ογκόλιθο, την Ελλάδα, που πάνω του είναι ένας φουστανελοφόρος, και πατάει πάνω στο λαιμό μιας γαλοπούλας, που είναι η Τουρκία, αποκεφαλίζοντάς την, ενώ Γαλλία και Αγγλία διαμαρτύρονται ανήμπορες. Αυτά στα μέσα του 19ου αιώνα.
Όσο για λάθη, έχω αλλού διηγηθεί τη φοβερή γκάφα στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ όπου, σε έναν κατάλογο με τα ονόματα χωρών και τους αντίστοιχους σιδηροδρομικούς οργανισμούς, ανάμεσα στην Τυνησία και στο Τουρκμενιστάν, εμφανίζεται το κράτος Κρέας γαλοπούλας (αυτά παθαίνει όποιος δεν κοιτάζει τι φέρνουν με 100% αντιστοιχία οι μεταφραστικές μνήμες!)
Αλλ’ ας επιστρέψουμε στην πρόσφατη μετονομασία. Όσο κι αν κατανοούμε την ενόχληση για υποτιμητικούς συνειρμούς, νομίζω ότι το επίσημο αίτημα για μετονομασία είναι υπερβολικό -βέβαια, εμείς ειδικά οι… Χελίν δεν μπορούμε να πολυκουνάμε το δάχτυλο, αφού παλιότερα κάναμε, όπως λέει ο μύθος που μάλλον έχει βάση, επίσημο διάβημα στο λεξικό Ρομπέρ να απαλείψει τη σημασία «χαρτοκλέφτης, απατεώνας» από το λήμμα grec -τον καιρό βέβαια που τα γαλλικά ήταν η πιο διαδεδομένη γλώσσα.
Ωστόσο, δεν είμαι σίγουρος πως το διάβημα θα πετύχει. Καταρχάς, αν το Turkey γίνει Τürkiye, τι θα γίνει με το εθνωνύμιο και τα παράγωγα; Θα λένε Turk, Turkish ή θα αλλάξουν κι αυτά; Και πώς; Και τι θα γίνει με τις άλλες γλώσσες; Δεν ξέρω αν οι γλωσσολόγοι της γείτονος το έχουν μελετήσει.
Βέβαια, οι γλώσσες που έχουν άλλο αλφάβητο από το λατινικό δεν θα χρειαστεί να νοιαστούν, σίγουρα όχι τα ελληνικά. Το Türkiye μια χαρά μεταγράφεται Τουρκία, όπως και το Süriya μεταγράφεται Συρία.
Αλλά κάτι που δεν ζύγισαν σωστά οι γείτονες, νομίζω, είναι το γράμμα ü. Διότι, ενώ έκαναν τόσο κόπο να αλλάξουν τ’ όνομα της χώρας τους επειδή προκαλεί ενοχλητικούς συνειρμούς στα αγγλικά, δεν σκέφτηκαν όσο πρέπει το γεγονός ότι, ακριβώς στο αγγλικό αλφάβητο δεν υπάρχει γράμμα ü, και τόσο στα πληκτρολόγια των υπολογιστών όσο και στις κινητές συσκευές, απ’ όσο ξέρω, το ü δεν πληκτρολογείται με την ίδια ευκολία όπως το u, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχει ένα όχι ευκαταφρόνητο εμπόδιο για την ευρεία καθιέρωση του νέου τύπου.
Αλλά να μην προτρέχουμε, εδώ θα είμαστε σε 20-30 χρόνια να δούμε αν η αλλαγή έχει επικρατήσει ή όχι.
Προς το παρόν, βέβαια, άρχισε το τρολάρισμα -κι έτσι βλέπω κάποιους πλακατζήδες να μαζεύουν υπογραφές για να αλλάξει το όνομα της γαλοπούλας σε… Türkiye!
