Τις τελευταίες μέρες έχει αναζωπυρωθεί η συζήτηση για την επιστροφή των μαρμάρων (ή των γλυπτών) του Παρθενώνα (των Ελγινείων μαρμάρων, τα λέγαμε οι παλιότεροι), σε σημείο που δημοσιεύματα να κάνουν λόγο για συνεννοήσεις της ελληνικής με τη βρετανική πλευρά που βρίσκονται πολύ κοντά στην επίτευξη συμφωνίας.
Αλλά εκτός από τη συζήτηση για τους όρους της συμφωνίας, είχαμε και μια δευτερεύουσα παρασυζήτηση όταν ο Αλέξης Τσίπρας, στη συνάντηση που είχε με το ΔΣ της Ένωσης Ελλήνων Αρχαιολόγων, αναφέρθηκε στα «Μάρμαρα του Παρθενώνα». Στο Τουίτερ πολλοί γνωστοί φιλοκυβερνητικοί λογαριασμοί (που δεν αποκλείεται να είναι μετακλητοί) ειρωνεύτηκαν την επιλογή του όρου «Μάρμαρα» αντί για «γλυπτά», μίλησαν, για πολλοστή φορά για αγραμματοσύνη του Τσίπρα, και κάποιοι προσφέρθηκαν να οπτικοποιήσουν την (υποτιθέμενη) διαφορά των όρων, βάζοντας πλάι στα γλυπτά του Βρετανικού Μουσείου φωτογραφίες από μάντρα μαρμαράδικου.
Οπότε, σήμερα θα λεξιλογήσουμε για τη λέξη «μάρμαρο», αρχικά, και στη συνέχεια για το αν ήταν σωστή η μομφή εναντίον του όρου «μάρμαρα του Παρθενώνα».
Το μάρμαρο που λέμε σήμερα είναι το αρχαίο «μάρμαρον», που όμως δεν είναι και πολύ αρχαίο -μάλλον μεταγενέστερο είναι· οι βεριτάμπλ αρχαίοι, οι σωστοί, οι γνήσιοι, έλεγαν «ο μάρμαρος», με αρχική σημασία, στον Όμηρο, «κομμάτι πέτρας (που λάμπει)». Στην Ιλιάδα (Μ380) ο Αίαντας σκοτώνει τον Επικλή «μαρμάρῳ ὀκριόεντι βαλών», που οι Καζαντζάκης-Κακριδής το μεταφράζουν «βαριά κοτρόνα σφεντονίζοντας». Aλλά και στους Αχαρνής του Αριστοφάνη «ο μάρμαρος» είναι μια πέτρα που κάποιος θέλει να πετάξει σε κάποιον άλλο.
Στα επόμενα χρόνια η σημασία εξειδικεύεται σε «λευκό πέτρωμα, μάρμαρο», εμφανίζεται και θηλυκός τύπος, π.χ. «μαρμάρου της Υμηττίας και της Πεντελικής» στον Στράβωνα, ενώ μάλιστα εμφανίζεται και η σημασία «μαρμάρινο καλλιτέχνημα» και ειδικότερα επιτύμβια πλάκα, π.χ. μάρμαρος τυκτή στον Θεόκριτο. Όπως είπαμε, το ουδέτερο, το μάρμαρον, είναι τύπος μεταγενέστερος, που όμως επικράτησε.
Ως προς την ετυμολογία, το μάρμαρο πρέπει να συνδέεται με το ρήμα «μαρμαίρω» «λάμπω, ακτινοβολώ», που προήλθε από εκφραστικό αναδιπλασιασμό του θέματος μαρ-.
Η ελληνική λέξη πέρασε στα λατινικά ως marmor (αυτό δέχονται οι περισσότεροι μελετητές) και από εκεί είχαμε το γαλλικό marbre με ανομοίωση και το αγγλικό marble. Στα αγγλικά, marbles είναι επίσης οι μπίλιες, οι γκαζές που λέγαμε. Υπάρχει και η έκφραση Have you lost your marbles? που ισοδυναμεί με τη δική μας «σου έστριψε η βίδα;» ή «έχασες τα λογικά σου;». Διαβάζω όμως ότι αυτά τα marbles προέρχονται από τον όρο marbles της σλανγκ που είναι παραφθορά του γαλλ. meubles (έπιπλα).
Marbles ονομάστηκαν και τα γλυπτά που αγόρασε ή έκλεψε ή τέλος πάντων απέσπασε ο Ελγίνος από τον Παρθενώνα το 1803 με ένα (αμφισβητούμενο) σουλτανικό φιρμάνι και μετά τα πούλησε στη βρετανική κυβέρνηση και που εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο. Λένε ότι ο λόρδος Elgin ζημιώθηκε από την επιχείρηση αυτή, αφού το αντίτιμο της πώλησης δεν κάλυψε τα έξοδά του, τουλάχιστον όμως κέρδισε μιαν ηροστράτεια υστεροφημία αφού το όνομά του μνημονεύεται ακόμα και λέμε για Elgin marbles ή Ελγίνεια μάρμαρα.
Τότε που η Μελίνα Μερκούρη ξεκίνησε, ως υπουργός πολιτισμού στη δεκαετία του 80, την εκστρατεία επιστροφής των μαρμάρων του Παρθενώνα, η συνήθης αναφορά γινόταν σε Ελγίνεια ή Ελγίνεια μάρμαρα. Στην αρχή, οι βρετανικές αρχές αρνούνταν κατηγορηματικά ενώ και ο βρετανικός Τύπος ήταν αντίθετος έως ειρωνικός (θυμάμαι τίτλο The Greeks have lost their marbles). Η πρώτη νίκη σε αυτή την εκστρατεία ήταν το ψήφισμα της Unesco τον Αύγουστο του 1982. Βλέπουμε το σχετικό ρεπορτάζ των Νέων (7.8.82) όπου χρησιμοποιείται, φυσικά, ο όρος «μάρμαρα»:
Σε άλλες της δηλώσεις, η Μελίνα Μερκούρη είχε πει ότι «τα μάρμαρα συνηθίζεται να λέγονται Ελγίνεια, αλλά για μας θα είναι πάντα τα Μάρμαρα της Ακρόπολης».
Στα επόμενα χρόνια, πλάι στον όρο Ελγίνεια, τον οποίο πολλοί απέφευγαν να χρησιμοποιούν για να μη διαιωνίζεται το όνομα του άρπαγα, άρχισε να χρησιμοποιείται, όλο και περισσότερο, ο όρος «μάρμαρα του Παρθενώνα».
Χαρακτηριστικό είναι ότι στο ΛΚΝ (έκδ. 1998) καταγράφεται ο όρος «Ελγίνεια μάρμαρα» (και στο λήμμα «μάρμαρο» και σε ιδιαίτερο λήμμα, ενώ στο λεξικό Μπαμπινιώτη υπάρχει λήμμα «ελγίνεια» όπου συστήνεται να αποφεύγεται ο όρος -και στο λήμμα «μάρμαρο» καταγράφεται η σημασία «καλλιτέχνημα από μάρμαρο» όπως και ο όρος «μάρμαρα του Παρθενώνα».
Ο όρος «μάρμαρα του Παρθενώνα» υπάρχει και στα νεότερα λεξικά, το Χρηστικό δηλαδή, όπως και το ΜΗΛΝΕΓ. Βάζω την οθονιά από το ΜΗΛΝΕΓ, με απόσπασμα από το λήμμα «μάρμαρο», επειδή μού θυμίζει κι άλλη μια χρήση του όρου «μάρμαρο»:
Το «Πάριο μάρμαρο» (λέγεται και «Πάριο χρονικό») είναι μια μαρμάρινη επιγραφή που βρέθηκε στην Πάρο και αποτελεί χρονογραφική επιτομή πολιτιστικών γεγονότων της αρχαίας ιστορίας. Μπλεκει ιστορία και μύθο, καθώς ξεκινάει από τη βασιλεία του Κέκροπα και φτάνει έως το 264 πΧ, όταν και χαράχτηκε. Ομολογώ πως δεν το έχω διαβάσει.
Βλέπουμε λοιπόν πως η χρήση του όρου «μάρμαρα» με τη σημασία «μαρμάρινα καλλιτεχνήματα» είναι εδραιωμένη και δεν αποτελεί αγγλισμό, αν και ασφαλώς η χρήση ενισχύθηκε από τις αναφορές σε Elgin marbles. Πάντως, το βρίσκω άτοπο να θεωρείται «λανθασμένη» η φράση «μάρμαρα του Παρθενώνα», πολύ περισσότερο που όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί, ανάμεσά τους και ο Κ. Μητσοτάκης, την έχουν χρησιμοποιήσει.
Αυτή τη στιγμή, βέβαια, που έχει βγει το φιρμάνι πως είναι λάθος να λες «μάρμαρα», στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο πλειοψηφούν, σχεδόν μέχρι ομοφωνίας, οι αναφορές σε «γλυπτά του Παρθενώνα», οπότε δεν αποκλείεται τελικά να μείνουμε κάτι λίγοι που να λέμε (και) «μάρμαρα του Παρθενώνα» και έτσι να δείχνουμε την ηλικία μας. (Σε αυτό το ενδιαφέρον άρθρο, πάντως, οι όροι «γλυπτά» και «μάρμαρα» χρησιμοποιούνται αδιάφορα και εναλλάξ, όπως είναι το φυσιολογικό).
Αλλά αυτό είναι δευτερεύον. Πιο σημαντικό είναι ότι, από τις διαρροές στον Τύπο, φαίνεται ότι η ελληνική κυβέρνηση, προκειμένου να πιστωθεί προεκλογικά την «εθνική επιτυχία» της «επιστροφής» των γλυπτομαρμάρων, είναι έτοιμη να απεμπολήσει την πάγια εθνική θέση ότι η Ελλάδα «δεν αναγνωρίζει στο Βρετανικό Μουσείο νομή, κατοχή και κυριότητα των Γλυπτών, καθώς αποτελούν προϊόν κλοπής» και να δεχτεί δανεισμό και μάλιστα έναντι ανταλλαγμάτων, δηλαδή του δανεισμού άλλων σημαντικών ελληνικών αρχαιοτήτων στο Βρετανικό Μουσείο για όσο διάστημα θα φιλοξενούνται τα γλυπτά του Παρθενώνα στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Η αλήθεια είναι ότι το διεθνές κλίμα έχει μεταστραφεί υπέρ της επιστροφής των αρχαιοτήτων -όχι του Παρθενώνα ειδικά, αλλά παγκοσμίως και γενικά. Όπως εξηγεί η Δέσποινα Κουτσούμπα σε άρθρο της (με την ευκαιρία, αξίζει να προσεχτεί ο νέος ιστότοπος που το φιλοξενεί), μέσα στο 2022 είχαμε την καθιέρωση του όρου «ηθική των μουσείων» και τη δικαίωση της Νιγηρίας για την επιστροφή αρχαιοτήτων που είχαν κλαπεί από το έδαφός της. Οπότε, αφού το μομέντουμ, για να χρησιμοποιήσω έναν όρο της μόδας, ευνοεί τις ελληνικές διεκδικήσεις, θα ήταν κρίμα μια βεβιασμένη προσπάθεια της κυβέρνησης να κερδίσει ψηφαλάκια να οδηγήσει σε μια συμφωνία δανεισμού, παρόμοια με την επαίσχυντη συμφωνία Στερν.
Ή αλλιώς, να μην πληρώσουμε τα Μάρμαρα με τον δανεισμό άλλων σημαντικών αρχαιοτήτων.
ΥΓ Δεν αναφέρθηκα στη φράση «ποιος θα πληρώσει το μάρμαρο;», που σημαίνει «ποιος θα υποστεί τις συνέπειες;». Μια και εδώ λεξιλογούμε, να πω ότι, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να προήλθε από καβγάδες σε καφενεία. Όταν σπάσει το (ακριβό) μάρμαρο του τραπεζιού, κάποιος από τους συμπλεκόμενους θαμώνες αναγκάζεται να το πληρώσει.
