Τον Μάιο κυκλοφόρησε, από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη του ΑΠΘ, η ελληνική έκδοση του Ετυμολογικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής του Πιέρ Σαντρέν (Pierre Chantraine). Αυτό είναι το «μεγάλο λεξικό» του τίτλου μας, το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα.
Μεγάλο όχι μόνο στο δέμας, αν και από την άποψη αυτή προκαλεί επίσης δέος, αφού το λεξικό εκτείνεται σε 1664 σελίδες, σε σκληρόδετη έκδοση μεγάλου σχήματος, με ωραίο κόκκινο εξώφυλλο. Και η τιμή του βέβαια δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη, αν και σχετικά είναι μάλλον χαμηλή -τα περίπου 60 ευρώ δεν είναι πολλά για ένα τέτοιο θωρηκτό, αλλά λίγοι μπορούν να τα διαθέσουν εύκολα. Και, για να τα λέμε όλα, είναι ένα βιβλίο που δεν μεταφέρεται εύκολα ούτε προσφέρεται για διάβασμα στην παραλία -και γι’ αυτό άργησα να γράψω τη σημερινή παρουσίαση.
Δεν είναι καινούργιο έργο το λεξικό του Σαντρέν: εκδόθηκε στη Γαλλία σε τεύχη από το 1968 έως το 1980 από τον Πιέρ Σαντρέν (ο οποίος πέθανε το 1974, έχοντας προλάβει να δει τα λήμματα έως το γράμμα Υ) και τους συνεργάτες του. Στη συνέχεια, οι συνεργάτες του ή οι μαθητές τους εξέδιδαν το περιοδικό Χρονικά Ελληνικής Ετυμολογίας, ενώ το 2009 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη γαλλική έκδοση του λεξικού, στην οποία βέβαια βασίζεται η πρόσφατη ελληνική έκδοση.
Ούτε είναι το μόνο ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής που κυκλοφορεί. Υπάρχουν επίσης το Griechisches etymologisches Wörterbuch του Hjalmar Frisk, στα γερμανικά δηλαδή, που κυκλοφόρησε σε τεύχη από το 1954 έως το 1972 και εκδόθηκε σε 3 τόμους το 1973, όπως και το δίτομο αγγλικό Etymological Dictionary of Greek του R.S.P.Beekes, έκδοση του 2010.
Όπως σωστά επισημαίνεται στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του λεξικού του Σαντρέν, «κανένα από τα τρία [αυτά λεξικά] δεν αντικαθιστά τα υπόλοιπα, επειδή καθένα προσεγγίζει, εν μέρει διαφορετικά αλλά πάντοτε σε επιστημονική βάση, το ζήτημα της ετυμολογίας της αρχαίας ελληνικής, φέροντας λιγότερο ή περισσότερο έντονα την προσωπική σφραγίδα του συντάκτη του.
Βλέπουμε δηλαδή ότι μέχρι σήμερα ο Έλληνας αναγνώστης έπρεπε να ξέρει γαλλικά ή γερμανικά ή αγγλικά αν ήθελε να ερευνησει σε κάποιο βάθος την ετυμολογία πάρα πολλών λέξεων, τόσο της αρχαίας ελληνικής όσο και νεότερων. Και μάλιστα να τα ξέρει καλά. Εγω έχω τη γαλλική έκδοση του λεξικού του Σαντρέν (άλλωστε συχνά πυκνά την αναφέρω και στο ιστολόγιο) και μπορώ να επιβεβαιώσω ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα -αν και νομίζω πως ξέρω καλά γαλλικά.
Το κενό καλύπτεται μόνο εν μέρει από το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, διότι το λεξικό του Μπαμπινιώτη, προφανώς, ερευνά μόνο τις λέξεις της αρχαίας που έχουν επιβίωση στα νέα ελληνικά, είναι εστιασμένο στα νέα ελληνικά και φυσικά δεν έχει βιβλιογραφικές παραπομπές, που είναι απόλυτα αναγκαίες για έναν σοβαρό μελετητή. Αυτό δεν το λέω σαν μειονέκτημα του καλού αυτού λεξικού, που το θεωρώ απαραίτητο εργαλείο: είναι τέτοια η φύση του, αφού απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό. (Ωστόσο, πάνω από μία φορά, όταν παραθέτει εναλλακτικές θεωρίες για την προέλευση μιας λέξης, έχω εκνευριστεί που δεν υπάρχουν παραπομπές στη βιβλιογραφία ώστε να μπορέσω να δω πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα της κάθε άποψης)
Οπότε, η μετάφραση ενός ξενόγλωσσου ετυμολογικού λεξικού της αρχαίας ελληνικής ήταν ανάγκη. Γιατί επιλέχτηκε ο Σαντρέν αντί του Beekes ή του Frisk; Ο λόγος είναι στον υπότιτλο της γαλλικής έκδοσης, Histoire des mots, Ιστορία των λέξεων (και στο ιστολόγιο αυτό ξέρουμε καλά ότι «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία»!). Ο Σαντρέν δεν εξετάζει μόνο την καθαυτό ετυμολογία των λέξεων αλλά ενδιαφέρεται εξίσου για την ιστορία τους, δηλαδή την ιστορία του ελληνικού λεξιλογίου από την αρχαία εποχή έως το τέλος του αρχαίου κόσμου -και συχνά μέχρι σήμερα.
Νομίζω πως καλή επιλογή ήταν να μεταφραστεί ο Σαντρέν, αλλά πρέπει να πω επιπλέον ότι η ελληνική έκδοση ευτύχησε, διότι το επιτελείο του ΙΝΣ, με την επιμέλεια του Γιώργου Παπαναστασίου και του Δημήτρη Χρηστίδη έδωσε ένα βιβλίο εξαιρετικής τυπογραφικής καλαισθησίας, με προστιθέμενη αξία και με μεγάλη σημασία στη λεπτομέρεια (χρήσιμο για όποιον μελετάει τη βιβλιογραφία: για παράδειγμα, έχουν ελεγχθεί όλες οι παραπομπές του Σαντρέν, κι έτσι, αν έχει στο μεταξύ κυκλοφορήσει νέα έκδοση της πηγής, έχει αλλάξει η παραπομπή).
(Μια παρένθεση, ίσως περιττή: Στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών χρωστάμε βεβαίως και το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ, 1998), όπως και πολλά άλλα, λιγότερο γνωστά, έργα σχετικά με τη γλώσσα).
Τι εννοώ «προστιθέμενη αξία»; Ότι η ελληνική εκδοση, πέρα από το καθαυτό λεξικό και το Συμπλήρωμα (που περιλαμβάνεται στην αναθεωρημένη γαλλική έκδοση του 2009) περιέχει επίσης ένα εκτενέστατο (200+ σελίδες!) Παράρτημα με το Νεοελληνικό λεξιλόγιο αρχαίας ελληνικής προέλευσης, συνταγμένο από τον Γιώργο Παπαναστασίου. Πρόκειται για πολύ σημαντική δουλειά, διότι ο Παπαναστασίου έχει ελέγξει και σε κάμποσες περιπτώσεις έχει τροποποιήσει/διορθώσει τις ετυμολογήσεις του ΛΚΝ στο φως νεότερων έργων αναφοράς, αξιοποιώντας ας πούμε συστηματικά το TLG.
Θα άξιζε ειδικό άρθρο για το Παράρτημα αυτό, αλλά προς το παρόν αρκούμαι ν’ αντιγράψω το λήμμα «πόντος» αν και χωρίς πολυτονικό και συμβολάκια.
πόντος [Κληρονομημένες λέξεις: (τοπων.) Πόντος ( < ελνστ. Πόντος < αρχ. Εύξεινος πόντος), επίσης (μσν.) ποντικός (αρχ. Ποντικός μυς, βλ. ΛΚΝ), (μσν.) ποντίκι (υποκορ. του μσν. ποντικός < αρχ. Ποντικός μυς, βλ. ΛΚΝ).
Νεότ. λαϊκές λέξεις: νεροποντή κτλ., ποντικοπαγίδα, ποντικότρυπα, ποντικοφαγωμένος, (μσν.) ποντικοφάρμακο, ποντικοφωλιά, τυφλοπόντικας κτλ. ποντικί κτλ.
Αντδ: φουντούκι (< τουρκ. < αραβ. < ελνστ. Ποντικόν κάρυον).
Λόγ. λέξεις: πόντος «θάλασσα», ποντοπόρος, υπερπόντιος κτλ., ποντίζω, καταποντίζω, καταπόντιση, καταποντισμός κτλ.
Νεότ. λόγιες λέξεις: ποντοπορία, πόντιση κτλ., μετροπόντικας (μτφρδ.), μοσχοπόντικο (μτφρδ.)
Βλ και λ. Ελλήσποντος, Εύξεινος πόντος].
Αυτά λέει το Παράρτημα του λεξικού στο λήμμα «πόντος». Στο καθαυτό λεξικό, το λήμμα «πόντος» πιάνει περισσότερο από μισή σελίδα μεγάλου σχήματος και δεν μπορώ να το αντιγράψω γιατί έχει πολλά ειδικά σύμβολα.
Βάζω εδώ πρόχειρη φωτογραφία της σελίδας 929 του λεξικού:
Περισσότερα για αυτή την πολύ σημαντική έκδοση (θα έλεγα: μνημειώδη, αλλά έχει φθαρεί η λέξη από την πολλή χρήση) μπορείτε να ακούσετε στην εκδήλωση παρουσίασης που θα γίνει στις 5 Οκτωβρίου 2022, ώρα 7 μ.μ., (Τελλόγλειο Ίδρυμα, Αγ. Δημητρίου 159Α, Θεσσαλονίκη, και διαδικτυακά).
Για το βιβλίο θα μιλήσουν:
Γ. Γιαννάκης (Ομότιμος Καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας του ΑΠΘ),
Στ. Ματθαίος (Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ), και
Χρ. Χαραλαμπάκης (Ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ)
και οι επιμελητές του τόμου, Γ. Παπαναστασίου (Καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας του ΑΠΘ) και Δ. Χρηστίδης (Ομότιμος Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του ΑΠΘ).
