Tις προάλλες, στο άρθρο μας για το μνημειώδες λεξικό του Σαντρέν που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του ΑΠΘ είχα διαλέξει, λίγο πολύ τυχαία, να βάλω, ως δείγμα, το λήμμα «πόντος», τόσο στο καθαυτό λεξικό όσο και στο Παράρτημα του Γιώργου Παπαναστασίου, που δείχνει την επιβίωση της αρχαίας λέξης στη νεότερη γλώσσα.
Κι έτσι θυμήθηκα και το καρύδι από τον Πόντο, έγιναν άλλωστε και σχετικά σχολια, τόσο εδώ όσο και στο Φέισμπουκ. Κι ενώ για όλα τα οπωρικά και τους καρπούς έχουμε βάλει άρθρο στο ιστολόγιο (εννοώ εκείνα που βρίσκει κανείς στα μέρη μας, μη μου πείτε για το ραμπουτάν, αν υπάρχει τέτοιο φρούτο) περιέργως για το φουντούκι δεν έχω δημοσιεύσει τίποτα εδώ. Αλλά και στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«, του 2013, το κεφάλαιο για το φουντούκι είναι πολύ μικρό.
Η αλήθεια είναι πως τα φουντούκια δεν μου αρέσουν πολύ, τουλάχιστον σκέτα, σε αντίθεση με τα καρύδια, που ιδίως όταν είναι φρέσκα, νέας εσοδείας, τα καταναλώνω σε τεράστιες ποσότητες -ακριβώς τώρα είναι η εποχή τους. Τα φουντούκια έχουν έντονη τη γεύση του λαδιού τους, κι αυτή η λαδίλα ακόμα κι αν δεν έχουν ταγκιάσει δεν μου αρέσει πολύ. Αλλά αυτά είναι γούστα, εμείς εδώ λεξιλογούμε και πρέπει να επανορθώσω την παράλειψη του ιστολογίου με το σημερινό άρθρο, στο οποίο βασίζομαι στο άρθρο του βιβλίου αλλά το έχω υπερδιπλασιάσει σε έκταση προσθέτοντας πολλά ακόμα.
Στους ξηρούς καρπούς, το φουντούκι είναι κάπως φτωχός συγγενής σε σύγκριση με το πολύ μεγαλύτερο και πολύ σκληρότερο καρύδι – άλλωστε μια από τις αρχαίες ονομασίες του, που διατηρείται και σήμερα ενμέρει, είναι «λεπτοκάρυον», λεπτό καρύδι. Όπως και οι περισσότεροι ξηροί καρποί, το φουντούκι έρχεται από τη Μικρασία και ειδικότερα από τα νότια παράλια του Εύξεινου πόντου.
Ο Θεόφραστος τη φουντουκιά την αποκαλεί «ηρακλεωτική καρύα», τοποθετώντας την καταγωγή της στην Ηράκλεια Ποντική, στις ακτές της Βιθυνίας. Ο Αθήναιος μιλάει για «ηρακλεωτικόν κάρυον» και «ποντικόν κάρυον», ο Διοσκουρίδης αναφέρει ότι τα ποντικά κάρυα μερικοί τα αποκαλούν λεπτοκάρυα, ενώ ο Γαληνός δίνει και τα δύο ονόματα. Οπότε, ο τίτλος «καρύδι από τον Πόντο» είναι ιστορικά τεκμηριωμένος.
Να κάνουμε εδώ μια παρένθεση. Σήμερα, λέμε «ποντιακός» για κάποιον που αναφέρεται στον Πόντο ή κατάγεται απ’ αυτόν. Οι αρχαίοι, έλεγαν «ποντικός», κι έτσι είπαν «ποντικός μυς» για το τρωκτικό που ερχόταν από τη Μαύρη Θάλασσα ή γενικά από τη θάλασσα, μέσα στα αμπάρια των φορτηγών πλοίων. Ακολουθώντας έναν πολύ συνηθισμένο μηχανισμό, το ουσιαστικό μαράθηκε κι έπεσε και το επίθετο έγινε ουσιαστικό, κι έτσι στα μεσαιωνικά χρόνια προέκυψε ο τύπος «ποντικός» και «ποντίκι» για το τρωκτικό -στο οποίο δεν έχουμε αφιερώσει άρθρο διότι από πού ν’ αρχίσουμε και πού να τελειώσουμε.
Οπότε, από προφύλαξη, στα νέα ελληνικά δεν λέμε πια «ποντικός» αλλά «ποντιακός» για την καταγωγή από τον Πόντο. Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός ήταν αρχαίος φιλόσοφος του 4ου αιώνα π.Χ. και όχι διαρρήκτης όπως θα σκεφτόμασταν για κάποιον σύγχρονο με το ίδιο όνομα.
Να γυρίσουμε όμως στο φουντούκι, που όπως είπαμε οι αρχαίοι το έλεγαν «ποντικόν κάρυον» και «λεπτοκάρυον». Στα βυζαντινά χρόνια τα δυο ονόματα συνυπάρχουν, και σε πολλά συγγράμματα αναφέρονται και οι δύο ονομασίες η μια μετά την άλλη, ας πούμε ο Συμεών Σηθής λέει: Λεπτοκάρυα, ἃ καὶ κάρυα ποντικὰ ὀνομάζονται, θερμά εἰσι καὶ ὑγρά. Στον Πωρικολόγο ο Λεφτοκάρυος έχει, μαζί με τους άλλους ξηρούς καρπούς, τον δευτερεύοντα ρόλο του σωματοφύλακα.
Το ποντικόν κάρυον σιγά-σιγά ουσιαστικοποιήθηκε· σε αρκετές πηγές απαντά σκέτο ποντικόν και έτσι το δανείστηκαν οι Άραβες ως bunduq. Αυτό το bunduq στα τούρκικα έγινε fındık, και από εκεί το δανειστήκαμε ως φουντούκι· δηλαδή το φουντούκι είναι αντιδάνειο, και μάλιστα μια από τις γνωστότερες περιπτώσεις αντιδανείων. Το φουντούκι εκτόπισε σε γενικές γραμμές το λεπτοκάρυο ή λεφτόκαρο στον ελληνόφωνο χώρο: η Λεπτοκαρυά Πιερίας είναι νεότερη μετονομασία, παλιότερα λεγόταν Φιντίκκιοϊ (φουντουκοχώρι). Πάντως, σε διαλέκτους ακούγεται το λεφτόκαρο.
Ο φίλος Νίκος Λούντος, που ζει στην Ανδαλουσία, με ενημέρωσε προχτές ότι από την αραβική λέξη bunduq πρέπει να προέρχεται η σημερινή ισπανική λέξη albóndigas (στα καστιλιάνικα, almóndigas στα ανδαλουσιανά), που όμως δεν σημαίνει τα φουντούκια αλλά… τα κεφτεδάκια/γιουβαρλάκια, μια λέξη πολύ κοινή στα σημερινά ισπανικά. Φαίνεται ότι από το σχήμα του φουντουκιού στα αραβικά του Μαγκρέμπ ονομάστηκαν έτσι τα μικρά μπαλάκια από κιμά, και η λέξη πέρασε στα ισπανικά. Το δε φουντούκι λέγεται avellana στα ισπανικά, ενώ το αράπικο φιστίκι είναι cacahuete, αλλά στην Ανδαλουσία ο πιο πολύς κόσμος λέει avellanas τα φιστίκια, και τα φουντούκια (που θεωρούνται πιο εξωτικά) αν χρειαστεί να τα ξεχωρισει τα λέει avellanas americanas.
Το avellanas παραπέμπει στην επίσημη βοτανική ονομασία της φουντουκιάς, που είναι Corylus Avellana στα επιστημονικά λατινικά, από την πόλη Avella της Ιταλίας. Το corylus κατά την ελληνική βικιπαίδεια προέρχεται από το αρχ.ελληνικό κόρυς, που είναι η περικεφαλαία, πάντως corulus είναι η φουντουκιά στα λατινικά. Από την ίδια πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ρίζα προέρχεται και το hazel των αγγλικών. Οι Γάλλοι τα φουντούκια τα λένε noisettes, δηλαδή καρυδάκια (noix το καρύδι).
Ετυμολογικά λοιπόν έχουν μεγάλο ενδιαφέρον τα φουντούκια, αλλά στη φρασεολογία μας δεν έχουν παρουσία. Τη μόνη φράση που βρήκα, σε μια παλιά συλλογή, είναι «σαν φουντούκια έτρεχαν τα δάκρυά του», που λέγεται ή λεγόταν όταν κάποιος έκλαιγε πολύ· αλλά βέβαια τώρα λέμε για την περίπτωση αυτή «κορόμηλο το δάκρυ», ίσως λόγω του γενικότερου πληθωρισμού. Πρέπει όμως να πούμε ότι στην αντρική αργκό «φουντούκι» λέγεται το βάρος στην καρδιά μετά από ερωτική απογοήτευση – συχνό, π.χ., στον Τσιφόρο. Επίσης, υπάρχει η στερεότυπη παρομοίωση «σαν φουντούκι» για το μέγεθος – λόγου χάρη, διαμάντι σαν φουντούκι.
Στον Κατάλογο των εξαίρετων πραγμάτων, ο Καισάριος Δαπόντες μνημονεύει «τ’ Αγιορείτικα λεφτόκαρα» και τον συναντάει ο Οδυσσέας Ελύτης, ο οποίος στο Άξιον Εστί δοξάζει τα καράβια «τα γεμάτα βοριάδες και φουντούκι του Όρους / τα μυρίζοντας μούργα και χαρούπι αρχαίο».
Σήμερα, πρώτη στην παραγωγή φουντουκιών παγκοσμίως είναι η Τουρκία, με μεγάλη διαφορά, αφού έχει πάνω από το 60% της παγκόσμιας παραγωγής· ένα μεγάλο μερίδιο της παραγωγής της το αγοράζει η εταιρεία Ferrero, που παράγει τη Nutella, η οποία έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε αλεσμένα φουντούκια. Η ακριβής συνταγή είναι φυσικά εφτασφράγιστο μυστικό, αλλά πριν από δυο-τρία χρόνια είχαν έρθει στο φως τεκμηριωμένες καταγγελίες, ότι στα μεγάλα αγροκτήματα με φουντουκιές της Τουρκίας δουλεύουν κάτω από σκληρές συνθήκες ανήλικα παιδιά, προσφυγάκια από τη Συρία.
Οπότε, ξέρουμε ότι ένα συστατικό είναι το παιδικό δάκρυ.
