cf84ceb9 cebaceaccebdceb5ceb9 cebf cebacebfcebbceb1cebfcf8dceb6cebfcf82

Τις προάλλες, φίλος έγραψε στο Φέισμπουκ «Σιγά που θα πάρω στα σοβαρά την άποψη ανθρώπων που λένε ‘κολαούζος’ και εννοούν ‘ακόλουθος, τσιράκι’ αντί να εννοούν ‘προπορευόμενος οδηγός’».

Η λέξη «κολαούζος» ανήκει σε μια κατηγορία ευάριθμων λέξεων που η σημασία τους αλλάζει αυτή τη στιγμή, μπροστά στα μάτια μας. Φυσικά δεν έβαλα τυχαία τη λέξη «ευάριθμος» με πλάγια και σπεύδω να δηλώσω, διότι δεν προκύπτει με βεβαιότητα από τα συμφραζόμενα, πως την εννοώ με τη σημασία «ολιγάριθμος».

Σκέφτηκα λοιπόν να γράψω ένα σημειωματάκι για τον κολαούζο και ταυτόχρονα να σας καλέσω να μου πείτε, υπό τύπον σφυγμομέτρησης, με ποια σημασία χρησιμοποιείτε εσείς αυτή τη λέξη.

Όπως βλέπετε, ο φίλος μου, μάλλον συντηρητικός στα γλωσσικά, θεωρεί ότι η σημασία της είναι «οδηγός». Πράγματι, αυτή είναι (ή ήταν;) η πρώτη σημασία της λέξης.

Ο κολαούζος είναι δάνειο από τα τουρκικά, kιlavuz. Αυτό το v, ανάμεσα σε φωνήεντα, προφέρεται χαλαρά ήδη στα τουρκικά, οπότε στα ελληνικά χάθηκε -κι έχουμε τον κολαούζο, δηλαδή τον (ντόπιο) οδηγό που προπορεύεται και δείχνει τον δρόμο στους ταξιδιωτες της εποχής, που ταξίδευαν με το μουλάρι ή με το άλογο ή πεζοί.

Υπάρχει άλλωστε η πολύ γνωστή παροιμία «Χωριό που φαίνεται, κολαούζο δεν θέλει», που λέγεται για τ’ αυτονόητα και τα πασιφανή, διότι βέβαια όταν έχεις οπτική επαφή με τον προορισμό σου δεν χρειάζεσαι οδηγό για να σου δείξει τον δρόμο. Υπάρχει αντίστοιχη τουρκική παροιμία, görünen köy kilavuz istemez, που σημαίνει το ίδιο πράγμα, οπότε κατά πάσα πιθανότητα η ελληνική είναι δάνειο από τα τουρκικά.

Μεταφορικά, από τον οδηγό που δείχνει τον δρόμο, ονομάστηκε επίσης «κολαούζος» το συρματόσκοινο με το οποίο συνδέονταν οι δύτες με το σκάφος τους, σε παλιότερες εποχές της ναυτοσύνης. Κάπου βρίσκω ότι από τα σινιάλα που έκανε ο δύτης στον κολαούζο καταλάβαιναν οι σύντροφοί του πάνω στο πλοίο ότι κατέβαινε σε μεγαλύτερα βάθη.

Επίσης μεταφορικά, λέμε «το κολαούζο» για τον σπειροτόμο, το εργαλείο με το οποίο χαράζουμε, ανοίγουμε εσωτερικά σπειρώματα για να περάσουμε βιδες. Η μεταφορική αυτή σημασία υπάρχει και στα τουρκικά και μπορεί να την πήραμε από εκεί.

Σήμερα, μόνο «το κολαούζο» μπορεί ν’ ακούγεται σε ζωντανή χρήση. Ο κολαούζος των δυτών έχει πάψει πια να χρησιμοποιείται, ενώ κολαούζοι δηλ. οδηγοί πεζοπόρων δεν υπάρχουν ή, αν υπάρχουν, λέγονται «οδηγοί». Η παροιμία εξακολουθεί να είναι ζωντανή και αποτελεί, ουσιαστικά, τη μοναδική ευκαιρία που έχει κανείς σήμερα να χρησιμοποιήσει τη λέξη «κολαούζος» με τη σημασία «οδηγός».

Ωστόσο, αναρωτιέμαι, αν ακούσει την παροιμία «χωριό που φαίνεται κολαούζο δεν θέλει» κάποιος που δεν την έχει ξανακούσει, θα καταλάβει άραγε τι θέλει να πει η παροιμία και τι σημαίνει η λέξη «κολαούζος»; Δεν είμαι βέβαιος. Κι επειδή εδώ και μερικές γενιές οι τουρκομαθείς στη χώρα μας έχουν μειωθεί πολύ, η λέξη έχει χάσει κάθε ετυμολογική διαφάνεια, αν είχε ποτέ.

Οπότε, είναι πολύ εύκολο να παρετυμολογηθεί, και αυτό ακριβώς έχει συμβεί. Κι έτσι, εδώ και δεκαετίες, η λέξη χρησιμοποιείται με άλλη σημασία.

Πράγματι, γκουγκλίζοντας τον τύπο «οι κολαούζοι» βρίσκουμε π.χ. τον Γιάνη Βαρουφάκη να καλεί, πριν από λίγους μήνες, τους συναδέλφους του στη Βουλή να «λειτουργήσουν ως βουλευτές και όχι ως κολαούζοι του Λάτση», ή σε ηπειρώτικο ιστότοπο διαβάζω για αστυνομικούς που φέρονται ως κολαούζοι του περιφερειάρχη κ. Καχριμάνη, ή το 2008 ο πρόεδρος της τσιμεντοβιομηχανίας Τιτάν έλεγε ότι δεν υπάρχει περίπτωση να γίνει «κολαούζος των ισχυρών του τσιμέντου» ή το 2017 ο Ριζοσπάστης χαρακτήριζε κολαούζους της αστικής τάξης τον ΣΥΡΙΖΑ και τον Τζέρεμι Κόρμπιν.

Ολοφάνερα, εδώ η σημασία είναι «υποτακτικός, τσιράκι, ακόλουθος».

Εξίσου ολοφάνερα, εδώ έχει υπάρξει παρετυμολογική συσχέτιση με το ρήμα «κολλάω». Η άγνωστη και ετυμολογικά αδιάφανη λέξη «κολαούζος» κατανοήθηκε σαν παράξενο παράγωγο του «κολλάω» κι έτσι έχουμε τον κολαούζο να κολλάει σε κάποιον ισχυρό, να γίνεται υποτακτικός του και τσιράκι του.

Η σημασία αυτή της λέξης «κολαούζος» υπάρχει από τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες -τη βρίσκω, ας πούμε, στην Αντιποίηση αρχής του Κοτζιά, όπως και σε νεότερους συγγραφείς πχ στον Τατσόπουλο, ενώ ο Κοτζιούλας, γράφοντας θέατρο μέσα στην Κατοχή, χρησιμοποιεί τον κολαούζο με την πρώτη του σημασία, όπως άλλωστε και ο Παπαδιαμάντης (στον Βαρδιάνο).

Αλλά και στα λεξικά καταγράφεται η σημασία αυτή. Στο ΛΚΝ (1998) διαβάζουμε:

1. (λαϊκότρ.) ο οδηγός σε μια πορεία, αυτός που δείχνει το δρόμο. ΠAΡ Xωριό που φαίνεται κολαούζο δε θέλει, για κτ. αυτονόητο και πασιφανές. 2. άνθρωπος φορτικός, προσκολλημένος σε κπ. συνήθ. ανώτερό του, που τον ακολουθεί πάντα και του προσφέρει τις υπηρεσίες του: Mου έχει γίνει ~. Ο ~ του τάδε.

Βλέπουμε εδώ πώς λειτούργησε η παρετυμολογική συσχέτιση: από το κολλάω-προσκολλημένος προέκυψε τόσο η σημασία του φορτικού, όσο και η σημασία του υποτακτικού ακόλουθου.

Το Χρηστικό Λεξικό (2014) έχει πρώτη τη σημασία του προσκολλημένου σε ισχυρό πρόσωπο, που το υπηρετεί με δουλοπρέπεια και τελευταία τη σημασία του οδηγού, σημειώνοντας σωστά ότι σήμερα χρησιμοποιείται μόνο στη γνωστή παροιμία.

Το ΜΗΛΝΕΓ επίσης καταγράφει τη σημασία «Αυτός που προσκολλάται σε κπν και τον υπακούει ή τον ακολουθεί πιστά, συνήθως με υστεροβουλία» με τις εξής παραδειγματικές φράσεις:

κολαούζος της εξουσίας/ της κυβέρνησης |

Έχει γίνει κολαούζος στο αφεντικό για να κερδίσει τη συμπάθειά του
Οι κολαούζοι του υπουργού ξεσπούν σε χειροκροτήματα κάθε φορά που κάνει μια δήλωση

Μονάχα το λεξικό Μπαμπινιώτη απαξιεί (σικ, ρε) να καταγράψει την υπαρκτή αυτή σημασία κι έτσι ακόμα και στην τελευταία του έκδοση (2019) περιορίζεται στην παλιά σημασία «αυτός που προπορεύεται και δείχνει τον δρόμο προς έναν τόπο, ο οδηγός».

pilot fish indiaΥπάρχει και μια άλλη σημασία της λέξης «κολαούζος», που την καταγράφουν το Χρηστικό και το ΜΗΛΝΕΓ. Πρόκειται για ενα ψάρι, που έχει την επιστημονική ονομασία Naucrates ductor. Μας πληροφορεί το ΜΗΛΝΕΓ: Zει σε εύκρατες και τροπικές θάλασσες, όπου ακολουθεί μεγάλα πλοία και καρχαρίες, γιατί τρέφεται από τα απορρίμματα ή τα παράσιτά τους αντίστοιχα· με τους καρχαρίες έχει μία παράξενη συμβιωτική σχέση, αφού εισέρχεται στο στόμα τους και καθαρίζει τα υπολείμματα της τροφής από τα δόντια τους

Θα τολμήσω να προτείνω ότι το ψαράκι αυτό αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις άλλες δύο σημασίες του κολαούζου.

Στα τουρκικά, kιlavuz δεν είναι μονάχα ο οδηγός, είναι και ο πιλότος, είναι και η πιλοτίνα, το μικρό σκάφος που οδηγεί ένα μεγαλύτερο για να μπει στο λιμάνι ή όταν έχει να περάσει από στενά περάσματα. Και το ψάρι αυτό, το Naucrates ductor, λέγεται kιlavuz balığı στα τουρκικά (με καπελάκι στο g), δηλαδή ψάρι-πιλότος (ομοίως, στα αγγλικά λέγεται pilot fish).

Το ψαρι λοιπόν αυτό, ο κολαούζος, και προπορεύεται μπροστά από το καράβι αλλά και το ακολουθεί, και παρασιτεί αφού τρέφεται από τα απορρίμματά του, και ειναι κατά κάποιο τρόπο κολλημένο στο καράβι, αφού το ακολουθεί συνεχώς. Οπότε, αυτός ο κολαούζος, σε συνδυασμό με την παρετυμολογική συσχέτιση, θα μπορούσε να έχει δώσει το έναυσμα για να προκύψει η σημασία «υποτακτικός, τσιράκι».

Η οποία, κατά τη γνώμη μου, είναι η σημασία που κυριαρχεί σήμερα. Οπότε δεν συμφωνώ με τον φίλο μου που μέμφθηκε όσους χρησιμοποιούν τη λέξη «κολαούζος» με τη σημασία «υποτακτικός, ακόλουθος, τσιράκι». Καλά κάνουν αφού αυτή είναι σήμερα η επικρατέστερη σημασία της λέξης, αναγνωρισμένη από τα τρία εκ των τεσσάρων μεγάλων λεξικών μας.

Εγώ, να πω την αμαρτία μου, τη λέξη «κολαούζος» δεν τη χρησιμοποιώ ενεργητικά, δεν πρέπει να την έχω πει ποτέ εκτός της παροιμίας (που κι αυτήν, όταν τη χρησιμοποιήσω, μπορεί να την πω μισή, χωριό που φαίνεται). Αν θέλω να αναφερθώ σε υποτακτικούς, τσιράκια, ακόλουθους, έχω κι άλλες λέξεις.

Εσεις όμως με ποια σημασία (ή ποιες σημασίες) γνωρίζετε τη λέξη «κολαούζος»;

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *