Πλησιάζουν οι γιορτές, οπότε σκέφτηκα ότι πρέπει το ιστολόγιο να τρατάρει κάτι τους φίλους του. Βέβαια, τα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα γλυκίσματα είναι τα μελομακάρονα και οι κουραμπιέδες, αλλά γι’ αυτά έχουμε ήδη δημοσιεύσει άρθρο και πάνω από μια φορά, οπότε δεν θα το αναδημοσιεύσω φέτος –μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Κι έτσι, σοκολατάκια και πολύ τους πάει, και αναρωτιέμαι αν οι νεότεροι φίλοι του ιστολογίου ξέρουν από πού προέρχεται αυτή η ατάκα. Θα το φανερώσω αργότερα.
Με άλλα λόγια, σήμερα θα λεξιλογήσουμε για τη σοκολάτα. Και αφού λεξιλογούμε, θα ξεκινήσουμε από την ετυμολογία της λέξης. Στα ελληνικά, η λέξη ήρθε από τα ιταλικά, cioccolata, και θα έχετε ίσως συναντήσει τον λαϊκό τύπο «τσοκολάτα». Η μετατροπή σε «σοκολάτα» έγινε ασφαλώς υπό την επίδραση του γαλλικού chocolat. Κάποιοι βέβαια δικοί μας προκαλούν θυμηδία ότανν επιμένουν να προφέρουν γαλλοπρεπώς τη σοκολάτα, με παχύ σ, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία.
Η ιταλική λέξη ανάγεται στο ισπανικό chocolate (1580), και αυτό στο chocolatl, της γλώσσας Ναχουάτλ των Αζτέκων, από τους οποίους έμαθαν τη σοκολάτα οι Ευρωπαίοι, ως ένα ρόφημα με βάση το κακάο. Ωστόσο, δεν είναι πατρίδα του κακάο το Μεξικό. Το κακαόδεντρο δεν ευδοκιμεί τόσο μακριά από τον Ισημερινό, οι Αζτέκοι εισάγανε καρπό κακάο σαν πολυτέλεια. Μάλιστα, η λέξη chocolatl φαίνεται πως δεν είναι αυθεντική λέξη της Ναχουάτλ. Η σοκολάτα είναι cacahuatl, όπου -atl το νερό, αλλά ίσως οι Ισπανοί θέλησαν ν’ αποφύγουν το κακέμφατο κι έτσι το τροποποίησαν, παίρνοντας τη λέξη chocol (ζεστός) από τη γλώσσα των Μάγια.
Ετσι, οι σπόροι του κακάο και το ρόφημα της σοκολάτας ήρθε στην Ευρώπη. Στα ελληνικά, η λέξη εμφανίζεται το 1726 στην αλληλογραφία του Αναστάσιου Γόρδιου ο οποίος, γράφοντας σε άλλον ιερωμένο, αναφέρει:
τζοκολάτα τὸ βαρβαρικῶς οὕτω καλούμενον, καί τε ὃ καὶ τζάϊ ἐμπορικῶς καὶ ἔρβα θὲ ἰταλιστί, ὡς καὶ ἐν βίβλῳ εἰκονιζόμενον ἐθεασάμην καὶ ἐχρησάμην αὐτῷ πολλάκις
Να μη σταθούμε στο τζ, ξέρουμε ότι στα κείμενα της εποχής το τσ το γράφανε τζ, όπως μας δείχνει και το «τζάι» πιο δίπλα.
Ο Γόρδιος λοιπόν έπινε συχνά σοκολάτα και τσάι. Όπως και όλοι οι Ευρωπαίοι της εποχής, τη σοκολάτα μόνο ως ρόφημα τη γνώριζαν. Η σοκολάτα σε στερεή μορφή είναι παιδί του 19ου αιώνα. Πρώτη πλάκα σοκολάτας που κυκλοφόρησε μαζικά ήταν από τη βιομηχανία του Fry στο Μπρίστολ το 1866. Στα σημερινά ιταλικά, cioccolata είναι το ρόφημα και cioccolato η πλάκα, αλλά δεν ξέρω κατά πόσο τηρείται η διάκριση.
Στον Κουμανούδη βρίσκω τις λέξεις σοκολατοποιός (1880), σοκολατοπλάσται (1894) και σοκολατοφάγοι (1894). Σε εγκυκλοπαιδικό λεξικό του 1889 η σοκολάτα ορίζεται ως: τροφή υπό μορφήν πλακούντος, συνισταμένου εκ καρπών κακαοδένδρου, σακχάρου και έστιν ότε περιέχοντος άρωμα τι. Στον Ρωμηό του Σουρή η σοκολάτα εμφανίζεται πολλές φορές, ριμάροντας πχ με την παρλάτα ή με τα κονσολάτα (τα προξενεία).
Νεότερα παράγωγα και σύνθετα της σοκολάτας είναι η σοκολατίτσα και το σοκολατάκι, ο σοκολατένιος και ο σοκολατής (που έχει το χρώμα της σοκολάτας), η σοκολατίνα, το σοκολατόπαιδο, που έγινε διάσημο από το τραγούδι του Σαββόπουλου Τι να τα κάνω τα τραγούδια σας, η σοκολατόπιτα, η σοκολατοποιία, το σοκολατούχο (πχ γάλα), η σοκολατοβιομηχανία, η σοκολατερί και, από τα γαλλικά, το χρώμα/η απόχρωση σοκολά.
Παρόλο που η σοκολάτα είναι δώρο του νέου κόσμου, σήμερα το κακαόδεντρο καλλιεργείται κυρίως στη Δυτική Αφρική, που αντιπροσωπεύει τα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγής -η δε Ακτή Ελεφαντοστού μόνη της έχει το 43%. Υπάρχουν πάμπολλες καταγγελίες για παιδική εργασία στις φυτείες της Αφρικής, υπάρχει κι ένα διάσημο βίντεο, με εργάτες γης που έχουν φάει τη ζωή τους να καλλιεργούν κακαόδεντρα και δεν έχουν ποτέ δοκιμάσει σοκολάτα!
Η παρουσία της σοκολάτας σε ποιήματα, βιβλία, τραγούδια είναι μεγάλη, αλλά θα το αφήσω σε σας να συμπληρώσετε το άρθρο. Τραγούδι πάντως με τη σοκολάτα δεν μου έρχεται κανένα, παρόλο που θα υπάρχουν πολλά, πέρα από τα σοκολατόπαιδα του Σαββόπουλου που ήδη ανάφερα. Και η ατάκα «σοκολατάκια και πολύ τους πάει», του τίτλου, είναι από τον δίσκο Μικροαστικά των Κηλαηδόνη-Νεγρεπόντη, αλλά δεν ακούγεται ακριβώς σε τραγούδι, παρά σε ορχηστρικό με μουσική υπόκρουση όπου ακούγονται διάφορες φράσεις που συνηθίζονταν στα πάρτι των ’50.
Οπότε, θα κλείσω με ένα διαφημιστικό για μια σοκολάτα, που μου είχε αρέσει πολύ τότε που είχε βγει. Αργότερα τα λόγια εκσυγχρονίστηκαν αλλά, προφανώς, προτιμώ την παλιά εκδοχή, που μ’ αυτήν γαλουχήθηκα. Συγγνώμη για τη γκρίζα διαφήμιση.
