O τίτλος του σημερινού άρθρου παραπέμπει σε μια παλιά διαφήμιση της Bic: Ξυρίζει, ανάβει και γράφει κι απλουστεύει τη ζωή, έλεγε η διαφήμιση, εννοώντας τα ξυραφάκια, τους αναπτήρες και τα στυλό διαρκείας, τα τρία βασικά προϊοντα της Bic.
Αλλά τι είναι εκείνο που πληρώνει, παίζει και γράφει; Δεν είναι εταιρεία που παράγει τρία προϊόντα, είναι μια λέξη, στην οποία θ’ αφιερωθεί το σημερινό άρθρο.
Για να δωσω μια βοήθεια, την περασμένη βδομάδα είχαμε το άρθρο για το καλαμάρι, τόσο το κεφαλόποδο όσο και το μελανοδοχείο, κι ένας φίλος στο Φέισμπουκ μου παράγγειλε: αφού είπαμε για το χαρτί και το καλαμάρι, δεν βάζεις κι ένα άρθρο για την …., που κι αυτή έχει διπλό και τριπλό ρόλο;
Θα το καταλάβατε, η λέξη που λείπει είναι η πένα -και με την πένα κάποτε γράφαμε, εξακολουθούμε να παίζουμε διάφορα έγχορδα όργανα, ενώ επίσης με πένες πληρώνουμε, δηλαδή χρησιμοποιούμε το σχετικό νόμισμα.
Εδώ όμως αρχίζουν από τα πίσω έδρανα να διατυπώνονται αντιρρήσεις: μία λέξη τα κάνει όλα αυτά ή μήπως έχουμε περισσότερες από μία, ομόγραφες;
Όσοι θυμούνται το σχετικά πρόσφατο άρθρο μας για τις λέξεις-φίλτρα, δηλαδή τις ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας, στα σχόλιά σας είχατε αναφέρει και την περίπτωση της πένας (το άρθρο την είχε, κακώς, παραλείψει).
Πράγματι, στα λεξικά θα βρείτε δύο λήμματα «πένα». Η μία είναι η υποδιαίρεση της στερλίνας. Η άλλη είναι η πένα που κάνει όλα τα άλλα. Τουλάχιστον διά γυμνού οφθαλμού, αυτές οι δυο πένες δεν συνδέονται ετυμολογικά.
Η πένα το νόμισμα είναι, σήμερα, το 1/100 της βρετανικής στερλίνας. Tη βλέπουμε αριστερά με την εικόνα της βασίλισσας Ελισάβετ. Λέω «σήμερα», διότι η υποδιαίρεση της στερλίνας σε 100 πένες είναι κάτι που ισχύει από το 1971. Πρωτύτερα, η λίρα διαιρούταν (σικ, ρε) σε 20 σελίνια και το σελίνι σε 12 πένες, άρα η λίρα είχε 240 πένες. Αλλά τότε η πένα δεν ήταν η χαμηλότερη υποδιαίρεση, μια και εκείνη με τη σειρά της διαιρούταν σε 4 φαρδίνια.
Θα δείξω τα χρόνια μου: στην 6η δημοτικού, που μαθαίναμε τους συμμιγείς αριθμούς, έμαθα για πένες, σελίνια και φαρδίνια, και πώς να πολλαπλασιάζω συμμιγείς, κι έτσι μπορούσα να ξέρω πόσα θα πληρωσω για 4 κιλά πορτοκάλια, αν το 1 κιλό πωλείται προς 6 σελίνια και 8 πενες. Από μια άποψη άχρηστη γνώση διότι όταν τα έμαθα αυτά, αρχές του 1972, το καρολίγγειο σύστημα (με σελίνια και φαρδίνια) είχε ήδη δώσει τη θέση του στο δεκαδικό!
Η αγγλική πένα είναι μεταφορά του αγγλικού penny, το οποίο ανάγεται στο παλαιό αγγλικό penning, που έχει παλαιογερμανική προέλευση, όχι βεβαιωμένη. Σύμφωνα με μια από τις θεωρίες συνδέεται με το λατιν. pannus, ύφασμα, αφού συχνά τα υφάσματα χρησιμοποιούνταν ως νόμισμα. Αν αυτό ισχύει, συνδέεται με το πανί. Το βέβαιο είναι πως από την ίδια ρίζα με την penny προέρχεται το γερμανικό Pfennig, η υποδιαίρεση του πάλαι ποτέ μάρκου. Οι μετανάστες στη Γερμανία τα έλεγαν «φοινίκια».
Οι αγγλομαθείς ξέρουν ότι το penny έχει μια ιδιομορφία. Όταν μιλάμε για πολλά νομίσματα της πένας, τότε ο πληθυντικός είναι pennies. Όταν όμως μιλάμε για χρηματικό ποσό σε πένες, τότε ο πληθυντικός είναι pence. Να σημειώσουμε ότι penny λέγεται, πέρα από το αυλάκι, το νόμισμα του ενός σεντ(ς), αλλά αυτή η χρήση δεν έχει περάσει στα ελληνικά.
Κι εδώ τελειώνουν όσα είχαμε να πούμε για τη νομισματική πένα.
Η άλλη πένα, που πάει μαζί με το χαρτί και με το καλαμάρι, είναι, σύμφωνα με το ΛΚΝ, «μικρό οξύ έλασμα που το χρησιμοποιούσαν παλαιότερα, όταν ακόμη έγραφαν με υγρό μελάνι, προσαρμόζοντάς το στην άκρη κονδυλοφόρου ή στιλογράφου μελάνης». Τέτοιες πένες είχα κι εγώ στο δημοτικό και, όπως είπα, σε αυτές οφείλω τις πιο θεαματικές μουτζούρες της (μέχρι τώρα, Λεώνικε) καριέρας μου. Σε πιο σύγχρονη έκδοση, η πένα είναι μικρό οξύ έλασμα που προσαρμόζεται στο άκρο στυλογράφου μελάνης -και κατά συνεκδοχή, πένα λέμε ολόκληρο τον στυλογράφο. Μεταφορικά, λέμε ότι ο τάδε είναι «γερή πένα» δηλαδή ότι γράφει καλά. Λένε όμως και για την πληρωμένη πένα ή τον πληρωμένο κονδυλοφόρο, έστω κι αν ο πουλημένος δημοσιογράφος γράφει με στυλογράφο, γραφομηχανή ή τις μέρες μας σε λάπτοπ.
Αυτή η πένα δεν έρχεται από την Αγγλία, όπως το νόμισμα, παρά από την Ιταλία, από το ιταλ. penna, που με τη σειρά του ανάγεται στο λατ. penna / pinna, που ήταν το φτερό, και ειδικότερα το σκληρό και κούφιο στέλεχος που βρίσκεται στην άκρη του φτερού π.χ. της χήνας, που ξέρουμε ότι χρησιμοποιόταν κατεξοχήν για εργαλείο γραφής με μελάνι -σε αντιδιαστολή με το λατ. pluma που σήμαινε το πούπουλο. (Περιέργως όμως στα γαλλικά η πένα είναι plume).
Στην εποχή του στυλό διαρκείας η πένα πέρασε σε σχετική αχρησία, έμεινε όμως στους σκιτσογράφους και γελοιογράφους ως «πενάκι». Συχνά διαβάζουμε να λένε «με το πενάκι του … (τάδε γελοιογράφου)».
Όμως υπάρχει και η πένα του μπουζουκιού ή της κιθάρας, και μαζί της η πενιά και η διπλοπενιά. Εκ πρώτης όψεως δεν υπάρχει τόσο μεγάλη σχέση ανάμεσα στην πένα με την οποία γράφουμε και στην πένα με την οποία παίζουμε, αλλά να θυμηθούμε ότι ιδίως παλιότερα η πένα ήταν ένα μεταλλικό πλακίδιο -σήμερα πιο συχνά είναι πλαστικό ή κοκάλινο, αλλά ας πουν οι παιχνιδιάτορες του ιστολογίου. Οπότε, η πένα αυτή προέρχεται επίσης από το εργαλείο γραφής.
Παλιότερα στο ιστολόγιο μάς είχε απασχολήσει η έκφραση «στην πένα» (επίσης, «στο καντίνι» ή «στην τρίχα») που τη λέμε όταν κάποιος είναι ντυμένος άψογα, τέλειος ως την τελευταία λεπτομέρεια. Σας παραπέμπω στο παλιό εκείνο άρθρο για περισσότερα. Προσωπικά, θεωρώ πειστική την επισήμανση του φίλου μας του Σπύρου στο σχόλιο 23, ότι η έκφραση «είμαι στο καντίνι» με τη σημασία «είμαι τέλεια ντυμένος/προετοιμασμένος» υπήρχε ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, άρα προϋπήρχε του ρεμπέτικου τραγουδιού και της λαϊκής πίστας, επομένως μάλλον η έκφρ. «είμαι στην πένα» προέκυψε κατ’ επέκταση από την «είμαι στο καντίνι».
Τελειώσαμε με τις πένες; Όχι.
Εκτός από τις πένες που μ’ αυτές γράφουμε και παίζουμε έγχορδα, υπάρχουν επίσης οι πένες που τρώμε, εννοώ τα ζυμαρικά penne, πένες ελληνιστί, από την προφανή ομοιότητα του σχήματος. Εγώ τις προτιμώ θυμωμένες, arrabiate.
Τέλος, στα λεξικά βρίσκω επίσης ότι πένα είναι επίσης «είδος τριγωνικού ιστίου σε λέμβο ελαφρού τύπου». Ελπίζω οι ιστιοπλόοι υπηρεσίας να μας διαφωτίσουν περισσότερο.
Μ’ αυτά και μ’ αυτά, φτάσαμε και ξεπεράσαμε τις 1000 λέξεις, που δεν είναι και μικρό πράγμα μέσα στη ραστώνη. Αν υπάρχει κι άλλη χρήση της πένας, περιμένω να μου το πείτε στα σχόλια.
