Το ρητό, ή πιο σωστά το απόσπασμα ρητού, του τίτλου θα το έχετε ακούσει όλοι.
Να το γράψω ολόκληρο: Στο εξής δεν θα λέμε ότι οι Έλληνες πολεμούν σαν ήρωες, αλλά ότι οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες.
Με τη μορφή αυτή το ανέφερε, στο τουίτ που βλέπετε, η Κέιτ Σμιθ, η ελληνομαθής πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας, πριν από 4 ακριβώς χρόνια, στις 28 Οκτωβρίου 2018, αποδίδοντας το ρητό στον Ουίνστον Τσόρτσιλ.
Πολλοί σχολιαστές είχαν τότε επισημάνει ότι το ρητό που αποδίδεται στον Τσόρτσιλ, κάτι που οι Έλληνες τουλάχιστον της γενιάς μου το έχουμε ακούσει αμέτρητες φορές στο σχολείο, στην πραγματικότητα δεν το έχει πει ο Τσόρτσιλ, ή τουλάχιστον δεν υπάρχει καμιά απολύτως απτή απόδειξη ότι το έχει πει.
Πράγματι, το θέμα έχει συζητηθεί διά μακρών στο ελληνικό Διαδίκτυο αλλά και στον έντυπο Τύπο, και το συμπέρασμα είναι ότι με βάση όλα τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, δεν υπάρχει καμία επίσημη τεκμηρίωση για τον ισχυρισμό ότι ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είπε το ρητό “στο εξής δεν θα λέμε ότι οι Έλληνες πολεμούν σαν ήρωες, αλλά ότι οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες“.
Αντιγράφω τη διατύπωση από αναλυτικό άρθρο των Ελληνικών Χόαξες, αρχικά δημοσιευμένο το 2014 και επικαιροποιημένο στη συνέχεια.
Στο ίδιο συμπέρασμα είχε καταλήξει νωρίτερα μια συζήτηση στο φόρουμ της Λεξιλογίας.
Κάθε φορά που ανακύπτει το ζήτημα της φράσης αυτής, θα εμφανιστούν κάποιοι υποστηρικτές της παραδοσιακής άποψης, δηλαδή ότι την είπε ο Τσόρτσιλ, οι οποίοι θα παρουσιάσουν, σαν αδιαφιλονίκητο και οριστικό επιχείρημα, αυτό το βιντεάκι:
Όπως γράφει ο Εαρίων στη Λεξιλογία (λινκ ξανά):
Το βιντεάκι είναι αποσπασμένο από μεγαλύτερη σε διάρκεια ταινία, με τον ίδιο τίτλο («Οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες»), παραγωγής της Υπηρεσίας Ιστορικού και Διπλωματικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών. Η ταινία έγινε για την έκθεση που οργανώθηκε από το Αρχείο του ΥΠΕΞ το 2010 για να εορταστεί η συμπλήρωση των 70 χρόνων από την έναρξη του πολέμου για την Ελλάδα. Μπορείτε να δείτε την ταινία στον ιστότοπο της εφημερίδας Ναυτεμπορική, εδώ. Στο διάστημα 00:50 έως 01:20 ακούγεται κάποια φωνή να λέει In the Balkans our allies the Greeks have seen off the Italian army. Hence we will not say that Greeks fight like heroes, but we will say that heroes fight like Greeks, και να συνδέεται οπτικά με στιγμιότυπο του Τσώρτσιλ από την επίσκεψή του στην Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1944, στα Δεκεμβριανά. Τη φράση επαναλαμβάνει στα ελληνικά ως κατακλείδα της ταινίας η Φωτεινή Τομαή (πρώην Κωνσταντοπούλου), διευθύντρια του αρχείου και υπεύθυνη για το κείμενο.
Ωστόσο δεν είναι διόλου δύσκολο να συγκρίνει κανείς τη φωνή που μιλά στην ταινία με την αυθεντική φωνή του Τσώρτσιλ, που υπάρχει σε χιλιάδες αποτυπώσεις [1, 2], και να διαπιστώσει ότι δεν είναι αληθινή.
Ο Εαρίων είναι ευγενικός. Εδώ έχουμε λαθροχειρία καραμπινάτη. Στο ίδιο συμπέρασμα άλλωστε καταλήγει και η έρευνα των Χόαξες (ξανά το λινκ), ότι η φωνή που ακούγεται να λέει heroes fight like Greeks δεν ανήκει στον Τσόρτσιλ -επίσης παραθέτοντας αυθεντικό ηχητικό του Τσόρτσιλ.
Αν δεν το είπε ο Τσόρτσιλ, ποιος το είπε; Η σύντομη απάντηση είναι: Δεν ξέρουμε.
Κάποιοι απέδωσαν το απόφθεγμα (ή απόφευγμα; ) στον Γιαν Σματς, τότε πρωθυπουργό της Νότιας Αφρικής. Άλλοι στον Βρετανό βουλευτή Φράνσις Νόελ-Μπέκερ. (Λινκ υπάρχουν στο άρθρο των Χόαξες).
Σε συζήτηση στο ιστολόγιό μας, η φίλη μας η Μαρία είχε βρει ένα βιβλίο που εκδόθηκε το 1979 απο το γαλλικό ινστιτούτο της Αθήνας σε αυτό το βιβλίο με επιμέλεια του Ροζέ Μιλλιέξ και μεταφράστηκε από το ΓΕΕΘΑ το 2014 (αλλά το λινκ δεν φαίνεται να λειτουργεί πια), στο οποιο (σελ. 132) διαβάζουμε ότι ο Μορίς Σουμάν, Γάλλος υπουργός που δεν έχει σχέση με τον συνεπώνυμό του Ρομπέρ Σουμάν, είπε στις 6 Μαΐου 1946 στο Παρίσι, ότι Πριν το 1940, λέγαμε για τους Έλληνες: «Μάχονται σαν ήρωες». Μετά το 1940, λέμε: «Οι Ήρωες μάχονται σαν Έλληνες».
Η παλαιότερη γραπτή αναφορά της φράσης που έχει βρεθεί στα αγγλικά, είναι στην εφημερίδα Μάντσεστερ Γκάρντιαν, στις 18 Απριλίου 1941, δηλαδή ενώ εξελίσσεται η γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Δανείζομαι το λινκ από το άρθρο των Χόαξες. Το άρθρο το υπογράφει ο δημοσιογράφος και διπλωμάτης Δημήτριος Κακλαμάνος. Γράφει λοιπόν:
It was rightly said that «people will not say any more that the Greeks fight like heroes but heroes fight like Greeks».
O Κακλαμάνος δεν αποδίδει στον Τσόρτσιλ (ή σε κάποιον άλλον επώνυμο) το απόφθεγμα. Απλώς γράφει: Σωστά είπαν ότι….
Στο άρθρο των Χόαξες υπάρχει και απόκομμα ελληνικής εφημερίδας μετά τον πόλεμο (Εμπρός, 5.10.1946) στο οποίο επίσης παρατίθεται η φράση (ως επιχείρημα υπέρ των ελληνικών απαιτήσεων στη διάσκεψη των νικητων του πολέμου), και πάλι χωρίς πατρότητα («έγραψε μια ξένη εφημερίς»).
Είναι όμως ολοφάνερο πως αν τη φράση την είχε πει ο Τσόρτσιλ, τόσο ο Κακλαμάνος το 1941 όσο και ο αρθρογράφος του Εμπρός το 1946 δεν θα παρέλειπαν να το αναφέρουν. Η μη αναφορά στον Τσόρτσιλ μας κάνει να σκεφτούμε ότι η πατρότητα του Τσόρτσιλ κατασκευάστηκε αργότερα.
Οπότε, μέχρι αποδείξεως του εναντίου, η φράση όχι απλώς δεν μπορεί να αποδοθεί στον Τσόρτσιλ αλλά και πρέπει να θεωρηθεί αγνώστου πατρός, αδέσποτο απόφθεγμα.
Θα κλείσω όμως με ένα ντοκουμέντο, την παλαιότερη (μέχρι στιγμής) αναφορά της φράσης σε ελληνικό μέσο. Πρόκειται για το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ακρόπολις στις 27 Απριλίου 1941, τη μέρα δηλαδή που έμπαιναν οι Γερμανοί στην Αθηνα. Πρόκειται για ιστορικό πρωτοσέλιδο, το τελευταίο ελεύθερο. Η εφημερίδα συνέχισε να εκδίδεται, αλλά από την επομένη απηχούσε τη βούληση του κατοχικού καθεστώτος.
Το πρωτοσέλιδο το είχε παρουσιάσει, όμως μισό και χρωματισμένο, πριν από μερικά χρόνια στο ιστολόγιό μας μια ενσάρκωση του Βάταλου. Εγώ το βρήκα ολόκληρο και το παρουσιάζω εδώ:
Η φράση που μας απασχολεί αποτελεί τον κύριο τίτλο της εφημερίδας. «Δεν θα λέγωμεν πλέον ότι οι Έλληνες επολέμησαν ως ήρωες αλλ’ ότι οι ήρωες επολέμησαν ως Έλληνες»
Πιο κάτω, στην ενότητα Ο διεθνής τύπος διά τον ελληνικόν αγώνα, διαβάζουμε σε ανταπόκριση απο Ν. Υόρκη:
Εις τινα εκπομπήν του Λονδίνου, περί των μαχών εν Ελλάδι και της Ελληνικής ανδρείας, ανεφέρετο και η εξής φράσις: «Δεν θα έπρεπε να λέγωμεν του λοιπού, ότι οι Έλληνες επολέμησαν ως ήρωες, αλλά μάλλον ότι οι ήρωες επολέμησαν ως Έλληνες».
Και πάλι, βλέπετε, η φράση δεν αποδίδεται σε κανέναν, που σημαίνει ότι αποκλείεται να την είπε ο Τσόρτσιλ.
Ποιος την είπε; Ίσως το μάθουμε κάποτε -αλλά προς το παρόν δεν το ξέρουμε.
