Ξεκίνησε η νέα ποδοσφαιρική σεζόν, ολοκληρώθηκαν και οι προκριματικοί των ευρωπαϊκών διοργανώσεων, ταιριάζει λοιπόν σήμερα, που είναι Δευτέρα, να βάλω κι ένα λεξιλογικό ποδοσφαιρικό άρθρο -αν και, προειδοποιώ, το γράφω πριν αρχίσουν οι αγώνες της Κυριακής, οπότε μην το εκλάβετε σαν υπαινιγμό για κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα.
Βέβαια, μετά τον φόνο του Μιχάλη Κατσούρη έξω από το γήπεδο της Νέας Φιλαδέλφειας βάλαμε ένα ποδοσφαιρικό-λεξιλογικό άρθρο, για τη λέξη «χουλιγκάνοι», εκείνο όμως είχε, προφανώς, διαφορετική εστίαση. Οι χουλιγκάνοι δεν είναι, πιστεύω, αναπόσπαστο ή απαραίτητο στοιχείο ενός ποδοσφαιρικού αγώνα, το γκολ όμως είναι ο σκοπός του παιχνιδιού.
Και ακριβώς, στα αγγλικά, goal σημαίνει «στόχος» και τη λέξη τη συναντάμε πολύ και σε εξωποδοσφαιρικά συμφραζόμενα, ιδίως σε σχέση με τους στόχους μιας οντότητας (μιας επιχείρησης, ενός οργανισμού, μιας χώρας, της Ευρωπαϊκής Ένωσης κτλ.) Εμείς που μεταφράζουμε, συχνά σπαζοκεφαλιάζουμε πώς να διακρίνουμε τους goals από τους aims, τους targets και τους objectives, ιδίως επειδή ούτε στα αγγλικά είναι σαφής η διάκριση ανάμεσα στους όρους αυτούς -αλλά εδώ θα μιλήσουμε μόνο για ποδοσφαιρικά γκολ.
Γκολ έχουμε στο ποδόσφαιρο όταν η μπάλα περάσει τη γραμμή του τέρματος και μπει στα δίχτυα, όπως στη φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο, που δείχνει τον Ρομπέρτο Μπέτεγκα να σκοράρει με τακουνάκι για τη Γιουβέντους εναντίον της Μίλαν στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η μπάλα πρέπει να περάσει ολόκληρη τη γραμμή -και για το θέμα αυτό έχουν κατά καιρούς υπάρξει αμφισβητούμενες διαιτητικές αποφάσεις. Και πάλι, ο ορισμός έχει κάποιες εξαιρέσεις -ας πούμε, αν η μπάλα περάσει τη γραμμή απευθείας από πλάγιο άουτ, χωρίς να αγγίξει παίχτη, δεν μετράει για γκολ.
Αν τη μπάλα τη στείλει στα δίχτυα παίκτης της αμυνόμενης ομάδας, το γκολ είναι βέβαια έγκυρο, και λέγεται αυτογκόλ, ένας όρος που έχει αποκτήσει, στα ελληνικά, και μεταφορική σημασία -ας πούμε, πριν από τις εκλογές του Μαΐου, πολλοί έγραψαν για «αυτογκόλ Κατρούγκαλου» όταν με τη γνωστή δήλωσή του έβλαψε καίρια το κόμμα του.
Είπα πιο πάνω ότι το γκολ έχει αγγλική προέλευση, όπως και το ποδόσφαιρο άλλωστε. Η λέξη goal αρχικά σήμαινε το καταληκτικό σημείο μιας διαδρομής, το τέρμα της, ιδίως μάλιστα τον τερματισμό ενός αγώνα δρόμου, από το 1530. Πολύ γρήγορα όμως πήρε και την ποδοσφαιρική σημασία. Στο etymonline βρίσκω ότι η αθλητικη σημασία «σημείο στο οποίο πρέπει να μπει η μπάλα για να σημειωθεί επιτυχία» υπάρχει σε κείμενα από τη δεκαετία του 1540, ενώ την ίδια εποχή εμφανίζεται και η σημασία «στόχος μιας προσπάθειας». Η ετυμολογία της λέξης είναι άγνωστη -έχουν προταθεί πεντέξι θεωρίες από τις οποίες καμιά δεν έχει γίνει γενικά αποδεκτή.
Στα σημερινά αγγλικά goal είναι και η εστία, το τέρμα, εκεί που πρέπει να μπει η μπάλα, αλλά και το αποτέλεσμα, η επιτυχής παραβίαση της εστίας.
Στα ελληνικά υποθέτω ότι η λέξη γκολ θα μπήκε στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν άρχισαν να μπαίνουν και τα γκολ στα γήπεδα. Υποθέτω, επειδή ο Κουμανούδης δεν λέει τίποτα και το ψαχτήρι της Εθνικής βιβλιοθήκης δεν με βοήθησε. Θυμάμαι ότι σε παλιότερα κείμενα έχω δει και τη γραφή «γκωλ». Η αγγλική λέξη έχει γίνει διεθνής παρόλο που στις περισσότερες γλώσσες υπάρχουν και εγχώριοι όροι, όπως το γαλλικό but (κατά λέξη αντίστοιχο του goal, αφού σημαίνει επίσης «τέρμα» και «στόχος»), το γερμανικό Tor (πρώτη σημασία «πύλη») και το ιταλικό rete (πρώτη σημασία «δίχτυ, δίκτυο»). Στα ισπανικά και πορτογαλικά λένε gol, και υπάρχει ένας άτυπος διαγωνισμός ανάμεσα στους εκφωνητές, ποιος θα φωνάξει το πιο μακρόσυρτο gooooooool. Η γκολάρα λέγεται golazo, το γκολάκι golito και ο γκολτζής goleador. Ο χασογκόλης δεν ξέρω πώς λέγεται στα ισπανικά, αν και ξέρω στα σλοβένικα. Έβαλα αυτά τα παράγωγα για να δείξω την ενσωμάτωση του όρου.
Στα ελληνικά, η επίσημη αυτόχθων σημασία είναι «τέρμα». Μέχρι πρόσφατα ο επίσημος όρος εμφανιζόταν κυρίως στη φράση «διαφορά τερμάτων», κριτήριο σε περίπτωση ισοβαθμίας, αλλά τελευταία βλέπω, στις ποδοσφαιρικές μεταδόσεις αλλά και στην γραπτή αθλητικογραφία, να χρησιμοποιούν συνειδητά τον όρο «τέρμα» για να δηλώσουν το γκολ. Αυτό το βρίσκω, πέρα από προσποιητό ευπρεπισμό, και πηγή σύγχυσης, διότι, όπως και στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες, ο όρος και για την εστία και για την επιτυχή παραβίασή της είναι ο ίδιος, ενώ στα ελληνικά, με τη χρήση του «γκολ» για το επιτυχές αποτέλεσμα αποφεύγαμε το μπέρδεμα. Λέ(γα)με «τέρμα» για την εστία, όπως και «γραμμή του τέρματος» ή «τερματοφύλακας» (ή γκολκίπερ, ή τέρμα σκέτο -παίζει τέρμα-). Τώρα, διατυπώσεις όπως «το τέρμα του Χ.» είναι αμφίσημες, αφού μπορεί να εννοεί «το γκολ του Χ.» ή «η εστία του Χ.», αλλά διαφέρει «το τέρμα του Μπρινιόλι» από «το τέρμα του Σπόραρ», για να χρησιμοποιήσω, αντίστοιχα, τον τερματοφύλακα και τον υποτιθέμενο γκολτζή του Παναθηναϊκού.
Για να κάνω μια παρέκβαση, παρόμοιο ευπρεπισμό, πιο έντονο μάλιστα, πρόσεξα σε μερικά ματς ελληνικών ομάδων που παρακολούθησα από την τηλεόραση, τόσο ευρωπαϊκούς αγώνες όσο και πρωταθλήματος. Πρόσεξα λοιπόν ότι πολλοί εκφωνητές (έτσι τους λέμε τώρα; αναρωτιέμαι) αποφεύγουν τον όρο «σουτάρει» και τον αντικαθιστούν με το «εκτελεί».
Παλιότερα, θυμάμαι, έλεγαν βέβαια «εκτελεί το φάουλ», «εκτελεί το κόρνερ», «εκτελεί το πέναλτι», «η εκτέλεση ήταν αριστοτεχνική / κακή» κτλ. Το λέγανε επίσης όταν ο παίκτης πετύχαινε γκολ: καταπληκτική σέντρα του Ζαγοράκη και ο Χαριστέας από κοντά με καρφωτή κεφαλιά εκτελεί τον Μπαρτέζ και γράφει το 1-0.
Και πάλι όμως, το ρήμα ήταν μεταβατικό, ενώ τώρα χρησιμοποιείται αμετάβατο, και μάλιστα χρησιμοποιείται ανεξάρτητα από το αν το σουτ μπει γκολ, αποκρουστεί ή πάει έξω. Παραδείγματα που σημείωσα: Ο τάδε κατεβάζει τη μπάλα και ο δείνα εκτελεί (και η μπάλα βγαίνει άουτ). Ή: Πρώτη φορά τού δόθηκε η ευκαιρία να εκτελέσει και το έκανε χωρίς να το σκεφτεί πολύ (η μπάλα στα περιστέρια).
Από την άλλη, όσο κι αν εκτελούν οι αθλητικογράφοι, όσο κι αν μιλάνε για το «τέρμα» που πέτυχε ο Ολυμπιακός ή ο τάδε παίκτης, δεν νομίζω ότι θα έρθει ποτέ (ή έστω τώρα κοντά) η ώρα που, είτε στο γήπεδο είτε στον καναπέ, θα βρεθεί Έλληνας που να φωνάξει «Τέρμαααα!» Όλοι θα φωνάζουμε «Γκοοολ!»
