Πριν απο μερικούς μήνες είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο για τον σκύλο και τη γάτα, όπου εξέταζα τα δύο ζώα όχι ξεχωριστά αλλά μαζί, σαν άσπονδο ζευγάρι. Σε εκείνο το άρθρο έγραφα: Δεν έχουμε στο ιστολόγιο, απ’ όσο θυμάμαι, άρθρο για τα λεξιλογικά είτε του σκύλου είτε της γάτας, όπως έχουμε κάνει για μερικά άλλα ζώα και κυρίως για διάφορους καρπούς -και ο λόγος είναι πως δειλιάζω μπροστά στο μέγεθος. Βλέπετε, ένα τέτοιο άρθρο ή θα έπρεπε να έχει πολύ μεγάλη έκταση ή να αφήσει πάρα πολλά πράγματα απέξω, διότι και τα δυο ζώα βρίσκονται μαζί μας αιώνες και χιλιετίες κι έτσι είναι αμέτρητες οι παροιμίες, οι εκφράσεις και τα άλλα λεξιλογικά στοιχεία στα οποία πρωταγωνιστούν. Ούτε και στο σημερινό άρθρο θα επιχειρήσω ν’ αγγίξω αυτό το θέμα, το αφήνω για άλλη φορά, σήμερα θα περιοριστώ στο δίπολο.
Σήμερα έρχεται η «άλλη φορά», για τη γάτα τουλάχιστον. Για το αντίπαλον δέος θα περιμένετε κάποιαν άλλη άλλη φορά.
Η γάτα λέγεται cat στα αγγλικά, chat στα γαλλικά, Katze στα γερμανικά, gatta στα ιταλικά. Όλες αυτές οι λέξεις ανάγονται στο υστερολατινικό catta, cattus, το οποίο σύμφωνα με μιαν άποψη έχει βορειοαφρικανική προέλευση και διαδόθηκε στην Ευρώπη από τους Κέλτες. Άλλωστε, στην αρχαία Αίγυπτο οι γάτες ήσαν κατοικίδια ζώα από το 2000 π.Χ. ενώ στην Ελλάδα ή στη Ρώμη της κλασικής εποχής ήταν μεν γνωστές αλλά όχι συνηθισμένο κατοικίδιο.
Πότε μπήκε στα ελληνικά η λέξη; Ο τύπος «κάττα» υπάρχει στις Κυρανίδες, ένα περίεργο μαγικό κείμενο της ελληνιστικής εποχής, όπου βρίσκουμε ένα κεφαλαιο «Περί αιλούρου ήτοι κάττας», που αρχίζει ως «Αίλουρος ήτοι κάττα πάσι γνωστή» (δεν θα απέκλεια να είναι μεταγενέστερη προσθήκη). Βρίσκουμε τον τύπο «κάττος» σε γραμματική του 4ου αι. μΧ και βέβαια σε μεταγενέστερα βυζαντινά κείμενα.
Ο σημερινός τύπος, γάτα, προέκυψε από τη συμπροφορά της αιτιατικής: την κάτα > τηγκάτα > τη γκάτα > τη γάτα. Βρίσκω τον τύπο γάτ(τ)α σε βυζαντινά κείμενα ήδη από τον 7ο αιώνα (στον Ψευδομεθόδιο: ἔθνη μυσαρὰ καὶ ἀκάθαρτα ἐσθίοντα πᾶν ζῷον μυσαρὸν καὶ ἀκάθαρτον καὶ ὄφεων κιβδήλους κύνας μυίας γάτας). Οι Κρητικοί κρατάνε τον μεσαιωνικό τύπο «ο κάτης», ενώ και στα ποντιακά η γάτα αρχίζει από κ-.
Αλλά, όπως μάθαμε από την καθαρεύουσα, η γάτα όταν φοράει φράκο λέγεται «γαλή». Ναι, έτσι είναι -αλλά «η γαλή δεν είναι γάτα», έχουμε γράψει άρθρο. Αν θέλετε να γελάσετε, διαβάστε το σύντομο αυτό άρθρο, όπου ένας πρωτοδίκης απέρριψε τους ισχυρισμούς της υπεράσπισης ενός οδηγού που είχε εμπλακεί σε τροχαίο, διότι, λέει, ο συνήγορος ισχυρίστηκε ότι ο πελάτης του επηρεάστηκε από την παρουσία μιας «γαλής» ενώ, σύμφωνα με τον μάρτυρα, μόνο μια «γάτα» υπήρχε στη σκηνή του ατυχήματος και όχι γαλή!
Αλλά κατά κάποιο τρόπο δίκιο είχε ο κ. πρωτοδίκης, διότι η «γαλή» που διαβάζουμε στα κείμενα της κλασικής αρχαιότητας δεν είναι η γάτα, αλλά άλλα είδη μικρών αιλουροειδών που χρησιμοποιούσαν οι ΑΗΠ για να πιάνουν τα ποντίκια, συνήθως νυφίτσες. Στην ελληνιστική εποχή, όταν αρχίζουν να γίνονται κατοικίδιες οι γάτες, ο όρος «γαλή» αρχίζει να εννοεί τις γάτες. Οπωσδήποτε υπάρχει κάποιο μπέρδεμα στα κείμενα, που μπέρδευε ακόμα και τους βυζαντινούς σχολιαστές. Ο ένας βυζαντινός σχολιαστής του Αριστοφάνη σημειώνει «γαλή η κοινώς νυμφίτζα, μυγαλή δε η κάτα», αλλά ο άλλος διαφωνεί: «γαλή η κάτα, μυγαλή η νυμφίτζα». Για να τα λέμε όλα, ο δεύτερος σχολιάζει τη φράση του Αριστοφάνη «υπό του δέους βδέουσα δριμύτερον γαλής» (απ’ την τρομάρα άρχισε να κλάνει πιο βρομερά κι από νυφίτσα).
Θα ρωτήσετε, αν έλεγαν «γαλή» τη νυφίτσα οι αρχαίοι, πώς έλεγαν τη γάτα; Δεν την είχαν στα σπίτια τους, όπως όλα δείχνουν, αλλά πάντως ο Ηρόδοτος, όταν μιλάει για τις γάτες των Αιγυπτίων, χρησιμοποιεί τη λέξη «αίλουρος» ή μάλλον, σαν Ίωνας που είναι, αιέλουρος: ἀπάγονται δὲ οἱ αἰέλουροι ἀποθανόντες ἐς ἱρὰς στέγας, ἔνθα θάπτονται ταριχευθέντες (τις γάτες που πεθαίνουν τις παίρνουν και τις θάβουν σε ιερά κτίρια).
Πάντως, ακόμα κι αν δεν ήταν μαζί μας στην κλασική αρχαιότητα, η γάτα έχει επηρεάσει πάρα πολύ τη φρασεολογία μας, όπως άλλωστε και τις φρασεολογίες όλων των ευρωπαϊκών (τουλάχιστον) γλωσσών.
Ήδη από το προηγούμενο άρθρο είχαμε αναφέρει τη φράση «σαν το σκύλο με τη γάτα», για κάποιους που διαρκώς τσακώνονται. Όμως υπάρχει κι άλλο ένα δίπολο, στο οποίο η γάτα υπερέχει ασυζητητί: με το ποντίκι. Έτσι, λέμε «τον παίζω όπως η γάτα (με) το ποντίκι», δηλ. έχω κάποιον κάτω από τον έλεγχό μου και από θέση ισχύος τον ταλαιπωρώ ή του δίνω ψεύτικες ελπίδες, παρατείνοντας την αγωνία του. Από την εικόνα της γάτας, που όταν πιάσει ποντίκι δεν το θανατώνει αμέσως αλλά πρώτα το ταλαιπωρεί αρκετή ώρα (συχνά για να εκπαιδεύσει τα μικρά της).
Με τους ίδιους πρωταγωνιστές και η παροιμία «Όταν λείπει η γάτα (ή: ο γάτος) χορεύουν τα ποντίκια», που τη λένε όταν σε κάποιον οργανισμό (επιχείρηση, σχολική τάξη, στρατιωτική μονάδα) χαλαρώνει η πειθαρχία επειδή απουσιάζουν οι ανώτεροι.
Η γάτα, σύμφωνα με την κοινή αντίληψη, είναι εφτάψυχη -οπότε και για ανθρώπους με γερό οργανισμό ή που καταφέρνουν να γλιτώνουν από δύσκολες καταστάσεις λέμε «είναι εφτάψυχος σαν γάτα».
Από την εικόνα της γάτας που θάβει τα περιττώματά της έχει βγει η φράση «τα κουκουλώνει σαν τη γάτα» ή «τα σκεπάζει σαν τη γάτα», για κάποιον που εξαφανίζει ενδείξεις ή πειστήρια ενοχής. (Βέβαια μπορεί να το πούμε και σκέτο, «τα κουκουλώνουν»).
Συναφής είναι και η «ούτε γάτα ούτε ζημιά», που λέγεται όταν ένα παράπτωμα ή μια ζημιά μένουν χωρίς συνέπειες, ή σκεπάζονται τόσο επιδέξια, ώστε να μην μένουν ίχνη. όταν όλα τακτοποιούνται. Επίσης, όταν κάποιος προσποιείται ότι δεν συνέβη τίποτα. Η πλήρης μορφή της ήταν ούτε γάτα ήτανε, ούτε ζημιά έκαμε. Από τις αφανείς ζημιές που κάνουν οι γάτες στα τρόφιμα.
Και επειδή η γάτα είναι αλαφροπάτητη, η έκφραση «όσο πατάει η γάτα» σημαίνει «πολύ λίγο, ελάχιστα» -συχνά τη χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να περιγράψουμε μια αμελητέα ζημιά ή επέμβαση (το τράκαρες το αυτοκίνητο; σιγά μωρέ, μια γρατζουνιά, όσο πατάει η γάτα). Κάποτε και ειρωνικά, σαν αντίφραση, για μεγάλη ζημιά. Και η παραλλαγή, «όσο πατάει ο ελέφαντας» (ή, στον Μιθριδάτη, «όσο πατάει ο φιλελέφαντας»).
Για κάποιον που φεύγει καταντροπιασμένος, ιδίως για κάποιον που έχει συλληφθεί επ’ αυτοφώρω να κάνει κάτι κακό ή που συνειδητοποιεί το σφάλμα του, λέμε ότι «είναι/έφυγε σαν βρεγμένη γάτα». Η έκφραση ξεκίνησε από την εικόνα της καταβρεγμένης γάτας, που το βάζει στα πόδια σε αξιοθρήνητη κατάσταση.
Όταν θέλουμε να πούμε ότι κάτι είναι πασίγνωστο, λέμε «το ξέρει και η γάτα μου», ενώ για να δηλώσουμε ότι αδιαφορούμε για κάτι, που μας το παρουσιάζουν για κακή είδηση, λέμε «θα βάλω τη γάτα μου να κλαίει».
Όταν κάποιος παίρνει τον αέρα των άλλων με δυναμικό τρόπο, είτε σε έναν οργανισμό είτε σε διαπροσωπική σχέση, μπορούμε να πούμε, αν και ακούγεται πολύ βάρβαρο, «έσκισε τη γάτα». Εδώ υπάρχει ευτράπελος μύθος με αντρόγυνο. Kι όταν κάπου δεν υπάρχει καμιά γυναίκα (ή είναι ελάχιστες) λέμε «ούτε θηλυκιά γάτα» δεν υπάρχει.
Όπως έχουμε αναφέρει σε ένα παλιότερο άρθρο, από όλα τα κατοικίδια ζώα η γάτα είναι η μόνη που βρίσκει καλή μεταχείριση από τη φρασεολογία μας. Γενικά η γάτα θεωρείται πανέξυπνη. Κι έτσι λέμε για κάποιον «είναι γάτα», για να πούμε ότι είναι και έξυπνος αλλά και καταφερτζής. Στπν υπερθετικό βαθμό, «είναι γάτα με πέταλα». Σύμφωνα με το άζμα, «είναι γάτα ο κοντός με τη γραβάτα», ενώ στο ουδέτερο, «είναι γατόνι», όπως στο τραγούδι του Λάκη Παπαδόπουλου:
Τελικά όμως το γατόνι τα τρώει τα σκουληκιάρικα, μερικές φορές.
Από την άλλη, στα σόσιαλ υπάρχει η ειρωνική προσφώνηση «γατάκι / γατάκια».
Εκφράσεις με τη γάτα υπάρχουν πάμπολλες στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Δειγματοληπτικά αναφέρω την αγγλική let the cat out of the bag (βγάζω τη γάτα από τη σακούλα, όταν φανερώνω κάποιο μυστικό), τη γαλλική avoir d’autres chats à fouetter (κατά λέξη «έχω άλλες γάτες να μαστιγώσω», όταν έχουμε άλλες, σοβαρότερες δουλειές, σαν το αγγλ. to have other fish to fry) ή την ιταλική qui gatta ci cova, εδώ η γάτα κάτι κρύβει, ισοδύναμο του «κάποιο λάκκο έχει η φάβα».
Να κλείσουμε γατοφιλικά, με ένα ποίημα από το Εγχειρίδιο πρακτικής γατικής του Έλιοτ, αριστοτεχνικά μεταφρασμένο στα ελληνικά από την Παυλίνα Παμπούδη:
Το να βαφτίζεις τα γατιά έχει μιά δυσκολία….
Δεν είναι επιπόλαιη κι ανάλαφρη ασχολία
Καθόλου δεν τρελάθηκα, και δεν το λέω αστεία:
Κάθε μιά Γάτα, ΟΝΟΜΑΤΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΧΕΙ ΤΡΙΑ!
Ένα, να τη φωνάζουμε στην οικογένειά της
Ας πούμε Βίκτωρ, Αύγουστος, Τζωρτζίνα, Ιπποκράτης
Ας πούμε Μέρλιν, Τζόναθαν, Αλόνζο, Μανταλένα
Καθημερινά ονόματα, καλά συνηθισμένα.
Να βρείτε ωραιότερα υπάρχουν ευκαιρίες
Ονόματα για τζέντλεμεν και άλλα γιά κυρίες
Ας πούμε, Πλάτων, Άδμητος, Ηλέκτρα, Ευρυάλη
Μα όλα αυτά είναι κοινά, και θα τα έχουν κι άλλοι.
Μιά Γάτα όμως, να ξέρετε, θέλει και το δικό της
Το δεύτερο το όνομα το αποκλειστικό της!
Για να μπορεί αφ΄υψηλού τον κόσμο να κοιτάει
Κια την ουρά της πάντοτε ψηλά να την κρατάει.
Πρέπει να είναι όνομα μονάχα για μιά Γάτα:
Χουρχούρης, γιά παράδειγμα, Γλείψος, Χνουδοπατάτα
Κι άλλα πολλά τέτοιας λογής μπορώ να αναφέρω:
Μπομπαλουρίνα, Πιρπιρής, Φρουφρού, Τρελοκαμπέρω.
Πέρα όμως απ΄αυτά τα δυό, υπάρχει κι ένα άλλο
Τ΄όνομα το μοναδικό, το τρίτο, το μεγάλο:
Το όνομα το μυστικό, ΠΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΕΝ ΞΕΡΕΙ
Και Γάτα σ΄ άνθρωπο μπροστά ποτέ δεν αναφέρει.
Όταν σε διαλογισμό λοιπόν μια Γάτα δείτε
Πάντα ο λόγος είν’ αυτός, και να το θυμηθείτε:
Σ΄απύθμενους συλλογισμούς βρίσκεται βυθισμένη
Για τ΄όνομα το άρρητο
Το αρρητορητονιάρρρητο
Το όνομά της το κρυφό σκέπτεται μαγεμένη.
Είναι γάτες οι γάτες!
