Σήμερα είναι του Αγίου Πνεύματος, που παραδοσιακά κάνουν το πρώτο μπάνιο και πιάνουν τη μαλλιαρή πέτρα -ωστόσο, ξέρω πολλούς που ήδη έχουν κάνει πολλά μπάνια: ακόμα κι εγώ, που δεν είμαι και τόσο των θαλάσσιων λουτρών, έκανα ήδη μπάνιο την περασμένη Κυριακή στη θάλασσα.
Ήταν το πρώτο μπάνιο της χρονιάς στη θάλασσα. Στην εκδρομή όμως που είχα πάει στη Γαλλία πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, είχα κάνει ένα ακόμα μπάνιο, στην πισίνα του ξενοδοχείου στην Καρκασόν. Κι έτσι αναρωτήθηκα αν θα μετρούσε εκείνο για πρώτο μπάνιο της χρονιάς ή αν θα απορριπτόταν. Στο Φέισμπουκ που έθεσα το δίλημμα, οι απόψεις ήταν μοιρασμένες -πολλοί αρνιούνταν να θεωρήσουν έγκυρο το πισινάτο μπάνιο.
Όταν ήμουν μικρός και μετρούσα με θρησκευτική ευλάβεια τα μπάνια (και τα παγωτά) της χρονιάς, τέτοιο δίλημμα δεν θυμάμαι να είχε τεθεί. Τότε, το καίριο ερώτημα ήταν αν μετράμε τα απογευματινά μπάνια χωριστά ή αν μπορούσαμε να γράψουμε μόνο ένα μπάνιο την ημέρα. Δεν υπήρχαν άλλωστε και πολλές πισίνες την εποχή εκείνη και θεωρούσαμε περιττό πράγμα την πισίνα, τη στιγμή που η θάλασσα ήταν δίπλα.
Τώρα πάντως βρίσκει κανείς πισίνες και σε νησιά και σε παραθαλάσσια μέρη. Το κόστος πρέπει να έχει πέσει αρκετά, αν και θέλει κάποιες άδειες, ενώ πρέπει να είναι και τεκμήριο. Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε το σημερινό άρθρο θα αφιερωθεί στα λεξιλογικά της πισίνας. Στα σχόλιά σας, πάντως, μπορείτε να αναφέρετε οτιδήποτε το πισινολογικό κρίνετε σκόπιμο, περιορισμός δεν υπάρχει.
Ν’ αρχίσουμε από την ετυμολογία της λέξης, που θα εξηγήσει και τον τίτλο του άρθρου μας.
Η πισίνα είναι δάνειο από τα ιταλικά (piscina), η δε ιταλική λέξη ανάγεται στο λατινικό piscina. Ζούσαν μέσα στη χλιδή οι πλούσιοι της αρχαίας Ρώμης αλλά οι piscinae τους ήταν ανοιχτές δεξαμενές με ψάρια, σε ιχθυοτροφεία, από το piscis, που ήταν το ψάρι (όσοι ασχολούνται με τα ζώδια μπορεί να έχουν προσέξει ότι οι Ιχθύες είναι Pisces).
Με τον καιρό η λατινική λεξη έφτασε να δηλώνει κάθε είδους δεξαμενή, και περνάει και στα ελληνικά της εποχής ως πισκίνα, για τις ανοιχτές δεξαμενές που υπήρχαν στα χτήματα για πότισμα ή ιχθυοκαλλιέργεια. Σε βυζαντινά νομικά κείμενα βλέπω να τίθεται συχνά το ερώτημα σε ποιον ανήκουν τα ψάρια της πισκίνης, ας πούμε:
καὶ περὶ τοῦ εἰ ἐν βιβαρίοις ἀποκλείσω ἰχθύας, ἢ εἰς πισκίναν συνάγω, νέμομαι. οὐ μὴν εἰ ἐν λίμνῃ οἱ ἰχθύες ἢ ἐν ὕλῃ οἱ θῆρές εἰσι. καὶ ὅτι εἰ τὸν τόπον μου ποταμὸς ἢ θάλασσα λάβοι, παύομαι τῆς νομῆς.
Η πισκίνα έσβησε στον ύπνο της σε βαθιά γεράματα, αλλά πότε μπήκε στη γλώσσα μας η πισίνα; Εικάζω στις αρχές του 20ού αιώνα, και με τη σημασία της κολυμβητικής πια δεξαμενής, όταν το άθλημα της κολύμβησης άρχισε να διαδίδεται στη χώρα μας. (Στους Ολυμπιακούς αγώνες του 1896 έγιναν τρία αγωνίσματα κολύμβησης μόνο, σε ανοιχτή θάλασσα, καθώς δεν υπήρχαν πόροι για να κατασκευαστεί κολυμβητήριο. Οι αγώνες έγιναν στη Ζέα, κι επειδή έγιναν στις 11 Απριλίου οι κολυμβητές πάγωσαν).
Πρόχειρα ψάχνοντας βρήκα στο Εμπρός στις 7 Αυγούστου 1929 την εξαγγελία ότι «θα ιδρυθούν 6 κολυμβητικαί σχολαί (πισίναι) εις διαφόρους πόλεις». Πάντως, το 1931 βρίσκω τη Μακεδονία (15.7) να ζηλεύει διότι η Σόφια απέκτησε μεγάλη πισίνα ενώ «η ενταύθα ΧΑΝ δεν θα δυνηθεί να ετοιμάσει την μικράν πισίναν ούτε διά την προσεχή άνοιξιν».
Πολλά θηλυκά έχουν άβολη γενική πληθυντικού, αλλά η πισίνα παρουσιάζει το σκαμπρόζικο επιπλέον πρόβλημα ότι συμπίπτει στη γενική, αν αυτή σχηματιστεί κανονικά, των πισινών, με τη γενική των οπισθίων. Όπως και να το κάνουμε, το να διαβάζουμε ότι θα θεσπιστούν «αυξημένα τεκμήρια για τους κατόχους μεγάλων πισινών» μας κάνει να χαμογελάμε.
Το θέμα μας έχει απασχολήσει σε παλιότερο άρθρο, από το οποίο αντιγράφω αποσπάσματα:
Πώς θα πούμε τη γενική πληθυντικού της πισίνας για να μην μπερδέψουμε την πισίνα με τα πισινά; …
Στην περίπτωση της πισίνας, το λεξικό Μπαμπινιώτη έχει εξελιχτεί. Ενώ στην πρώτη έκδοση έδινε γενική πληθυντικού «των πισινών», στη δεύτερη και την τρίτη έκδοση δίνει ως γενική του ‘πισίνα’ το ‘πισίνων’, για λόγους προφύλαξης, όπως ρητά σημειώνει.
(Παρένθεση: με βάση τη γραμματική, ο «σωστός» τύπος θα ήταν «των πισινών», ο τόνος κατεβαίνει στα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας. Παρομοίως: των οθονών, των καρεκλών κτλ. Κι αν ρωτήσετε γιατί λέμε «των οθονών» αλλά «των ακτίνων, των αρκούδων», η απάντηση είναι πως στα παλιά τριτόκλιτα που έγιναν πρωτόκλιτα (και σε όσα έλκονται από αυτά, όπως τα σε -δα) ο τόνος δεν κατεβαίνει. Ξέρω πάντως μερικούς που προτιμούν να μην κατεβάζουν τον τόνο ούτε στην πισίνα ή την οθόνη, αλλά στο δικό μου αυτί αυτό δεν στέκει καλά).
Να γυρίσουμε όμως στην πισίνα, όπου το μη κατέβασμα του τόνου (των πισίνων αντί των πισινών) δεν υπαγορεύεται από τη γραμματική, αλλά, όπως λέει ο Μπαμπινιώτης, για προφύλαξη. Νομίζω ότι δεν έχει άδικο. Γιατί βέβαια δεν μπορούμε να δεχτούμε χωρίς χαμόγελο φράσεις σαν την παρακάτω: Εκείνο το οποίο συστήνεται είναι οι χρήστες των πισινών να κάνουν ένα ντους προτού εισέλθουν στο νερό και να πλένουν τα χέρια τους μετά από το αποχωρητήριο, την οποία κατέγραψα σε σελίδα οδηγιών υγιεινής. Ο αθεόφοβος, αντί για «χρήστες των πισινών», δεν θα μπορούσε άραγε να γράψει «όσοι χρησιμοποιούν πισίνες» ή, αν πια τόσον νταλκά έχει με τη γενική, «οι χρήστες της πισίνας» ή έστω «των πισίνων»; Η ίδια λύση θα απέτρεπε και το μνημειώδες παλιότερο μαργαριτάρι γνωστού αθλητικού σχολιαστή, ο οποίος, μεταδίδοντας τους αγώνες κολύμβησης στην Ολυμπιάδα της Βαρκελώνης, τη στιγμή που ο φακός στεκόταν στη Γερμανίδα πρωταθλήτρια Φραντσίσκα Φαν Άλμσικ, είχε την έμπνευση να την ανακηρύξει βασίλισσα των πισινών.
Όχι, πολλές φορές τη λύση τη δίνει ο ενικός, ενώ άλλοτε θα πρέπει να αποφύγουμε τη γενική –ή να ανεβάσουμε τον τόνο. Θέλω να πω, όταν γράφουμε τη φράση «επικοινωνία μεταξύ των πιστών», και εννοούμε τις πίστες χιονοδρομικού κέντρου (το παράδειγμα είναι υπαρκτό), να μην ενοχλούμαστε αν ο αναγνώστης μας καταλάβει ότι εννοούμε την επικοινωνία μεταξύ του ποιμνίου της εκκλησίας. Χίλιες φορές καλύτερα είναι να αποφύγουμε τη γενική αλλάζοντας τη σύνταξη («επικοινωνία ανάμεσα στις πίστες»), ή στην έσχατη ανάγκη να χρησιμοποιήσουμε το αδόκιμο, είναι η αλήθεια, «των πίστων».
Για να θυμηθούμε μια κάπως ανάλογη περίπτωση, οι αρχαίοι μας πρόγονοι, επειδή θεωρούσαν ασεβές να μπερδεύεται ηχητικά στη γενική πληθυντικού ο ‘χρηστός’ που ήταν λέξη ιερή, με τον ‘χρήστη’ που είχε σημασίες ελαφρώς αγοραίες, ανέβαζαν κι εκείνοι τον τόνο κι έλεγαν «των χρήστων» όταν είχαν να κάνουν με χρήστες και άφηναν το «των χρηστών» για τους χρηστούς. Μάλιστα, τώρα που με την πληροφορική η λέξη ‘χρήστης’ έχει γίνει ψωμοτύρι, ένας γνωστός φιλόλογος έκατσε και ξέθαψε αυτή τη σπανιότατη αρχαία εξαίρεση (τέσσερις είναι όλες κι όλες οι λέξεις της αρχαίας που δεν κατεβάζουν τον τόνο στη γενική πληθυντικού: αφύη, ετησίας, χλούνης και χρήστης) και απαίτησε, με σειρά επιστολών σε εφημερίδες, εν έτει 1992 αν θυμάμαι καλά, να μη λέμε «των χρηστών» αλλά «των χρήστων». Αλλά αν είναι κωμικό να ανασύρει ο καθένας στην επιφάνεια τον αρχαίο κανόνα, ήταν θλιβερό ότι βρέθηκαν κάποιοι που τον δέχτηκαν ανερώτητα και τον εφάρμοσαν –αν και, τελικά, η μόδα των «χρήστων» ευτυχώς πέρασε, προς μεγάλη χαρά των απανταχού Χρήστων. Και όσοι σήμερα σκίζουν τα ρούχα τους (ή, αν προτιμάτε, διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους) για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, ας δείξουν την προσήλωσή τους όχι παπαγαλίζοντας «των χρήστων» σήμερα, αλλά χρησιμοποιώντας το σημερινό του ισοδύναμο, «των πισίνων».
Αυτά από το παλιό μας άρθρο περί πισίνων ή πισινών. Κι όσοι έχετε πισίνα, να προσέξετε τα τεκμήρια.
