Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Φιλολογικά, με 400 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958.
Είναι ο έβδομος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ, το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41, το 2021 τα Ερωτικά, με θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των δύο φύλων και πέρυσι τα Ιστορικά, με θέμα αντλημένο από την ιστορία. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.
Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη. Πάντως, πλησιάζουμε προς την τελική ευθεία του εγχειρήματος.
Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για αυτό τον τόμο 400 κείμενα, και κατά σύμπτωση τα 200 ήταν προπολεμικά, ή κατοχικά και τα άλλα 200 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-58. Έτσι, στους 7 συνολικά τόμους έχουμε συμπεριλάβει περισσότερα από 1600 χρονογραφήματα του Βάρναλη.
Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι «400 χρονογραφήματα για τη λογοτεχνία, την αισθητική, τη γλώσσα, την εκπαίδευση και το βιβλίο, και θαρρώ πως περιγράφει με επάρκεια τη θεματολογία των χρονογραφημάτων του τόμου.
Η μεγαλύτερη θεματική κατηγορία αφορά τα χρονογραφήματα που ασχολούνται γενικώς με τη λογοτεχνία και με την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. Μια άλλη μεγάλη κατηγορία είναι η αισθητική, και μια τρίτη είναι η γλώσσα. Θεώρησα σκόπιμο στον τόμο να εντάξω επίσης τα χρονογραφήματα σχετικά με την εκπαίδευση, ένα θέμα για το οποίο ο Βάρναλης, ως πρώην εκπαιδευτικός, είχε ιδιαίτερη ευαισθησία. Υπάρχουν τέλος αρκετές παρουσιάσεις βιβλίων, όπως και κάποια χρονογραφήματα που ασχολούνται με τα προβλήματα του κλάδου των εκδόσεων και του βιβλίου.
Κάθε μία από τις μεγάλες θεματικές κατηγορίες επιδέχεται περαιτέρω κατηγοριοποίηση. Για παράδειγμα, στην κατηγορία της γλώσσας, που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα, μπορούμε να διακρίνουμε μια ομάδα χρονογραφημάτων που γράφτηκαν με αφορμή οξείες γλωσσικές αντιπαραθέσεις της εποχής: τη γραμματική της δημοτικής (1941), τη «δίκη των τόνων» (1942-43), τις προσπάθειες για αποπομπή της δημοτικής από την εκπαίδευση μετά το 1950.
Μια άλλη σημαντική υποκατηγορία είναι τα «λαθοθηρικά» άρθρα, συχνά με περιπαικτικούς τίτλους όπως «Βαρβαροπάζαρο» ή «Σολοικοπάζαρο» στα οποία ο δημοτικιστής (αλλά και γερός φιλόλογος) Βάρναλης παρουσιάζει μαργαριτάρια που έχει αλιεύσει από εφημερίδες και συγγράμματα καθαρευουσιάνων, συνεχίζοντας έτσι μια παράδοση που είχε ξεκινήσει από τον Νουμά, τη ναυαρχίδα των δημοτικιστών, στις αρχές του 20ού αιώνα.
Στην κατηγορία της λογοτεχνίας, μια ευδιάκριτη υποκατηγορία είναι τα «φιλολογικά πορτρέτα», σκιαγραφίες λογοτεχνών που γνώρισε ο Βάρναλης, συχνά γραμμένες με την ευκαιρία του θανάτου τους, νεκρολογίες δηλαδή (Παλαμάς, Ρήγας Γκόλφης, Δροσίνης, Ξενόπουλος, Απόστολος Μελαχρινός) ή με άλλη ευκαιρία (π.χ. Βουτυράς).
Μια ολιγομελής αλλά ξεχωριστά σημαντική υποκατηγορία είναι τα «παπαδιαμαντικά» χρονογραφήματα, είτε με θέμα τον Παπαδιαμάντη είτε, και εδώ είναι το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, «εις ύφος Παπαδιαμάντη», δηλαδή λογοτεχνικά κείμενα που συνειδητά μιμούνται τη γλώσσα και τη θεματολογία του μεγάλου Σκιαθίτη. Και άλλοι λογοτέχνες έχουν αποτίσει αυτόν τον ιδιότυπο φόρο τιμής στον Παπαδιαμάντη, αλλά ο Βάρναλης έχει δώσει τα περισσότερα και, κατά τη γνώμη μου, τα καλύτερα δείγματα.
Πολλά κατοχικά και προπολεμικά φιλολογικά χρονογραφήματά του ο Βάρναλης τα έχει συμπεριλάβει στο βιβλίο του Αισθητικά-Κριτικά (εκδόσεις Κέδρος). Αυτά αποφάσισα να μην τα συμπεριλάβω στον παρόντα τόμο, αν και σε κάποια σημεία έχω αναφορές.
Παρόλο που έκανα αυτή την εξαίρεση, ο όγκος των κειμένων δεν είναι ευκαταφρόνητος. Ο τόμος πλησιάζει τις 600 σελίδες. Ήταν πολλή δουλειά, ιδίως σε σχέση με τον υπομνηματισμό, αλλά και πολύ ενδιαφέρουσα. Δεν θέλω να ευλογήσω τα γένια μου, αλλά ειδικά τα «γλωσσικά» χρονογραφήματα πιστεύω πως θα ενδιαφέρουν κάθε σοβαρό μελετητή του γλωσσικού ζητήματος. Άλλωστε, πολλά από αυτά είχαν προσεχτεί ιδιαίτερα την εποχή που γράφτηκαν.
Έχει ενδιαφέρον ότι ο Βάρναλης στην αρχή στάθηκε αρνητικά απέναντι στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη επικρίνοντας τους συμβιβασμούς που (θεώρησε ότι) έκανε με την καθαρεύουσα. Ωστόσο, όταν ο Τριανταφυλλίδης και η γραμματική του δέχτηκαν επίθεση από συντηρητικούς καθαρευουσιάνικους κύκλους, ο Βάρναλης παραμερίζει τις διαφωνίες του και τον υποστηρίζει: Τη Γραμματική του κράτους τήνε χτυπήσαμε κι εμείς πολλές φορές από αυτήν εδώ τη στήλη. … Αλλά φαίνεται πως ο «κοινός κίνδυνος» πρέπει να μας ενώσει όλους σε μια κοινή κι οργανωμένη άμυνα. Παρόμοια, αρχικά αντιμετώπισε κάπως αφ’ υψηλού το μονοτονικό τόλμημα του Ιω. Κακριδή το 1941 («ανώδυνη καινοτομία» το χαρακτήρισε). Ωστόσο, από τη στιγμή που οξύνθηκαν οι εναντίον του Κακριδή διώξεις από το καθηγητικό κατεστημένο ο Βάρναλης αλλάζει στάση και συμπαραστέκεται ανεπιφύλακτα.
Θα μπορούσα να γράψω πολλα ακόμα, αλλά προτιμώ να δώσω ένα δείγμα, ένα χρονογράφημα του Βάρναλη για έναν ποιητή στον οποίο κακώς δεν έχουμε αφιερώσει άρθρο -τον Ομάρ Καγιάμ.
Πριν όμως προχωρήσω στο χρονογράφημα, να σας πω ότι μπορείτε να διαβάσετε μεγάλο μέρος του βιβλίου (την Εισαγωγή και αρκετά από τα πρώτα χρονογραφήματα) στον ιστότοπο του Αρχείου, όπου μπορείτε επίσης (λέμε τώρα) να παραγγείλετε το βιβλίο. Δυστυχώς η τιμή του είναι τσουχτερή (27 ευρώ) διότι το χαρτί έχει ακριβύνει και 600 σελίδες είναι αυτές.
Ομάρ Καγιάμ
‒ Ας φύγουμε χίλια χρόνια πίσω και χιλιάδες μίλια μακριά κι ας σταθούμε στον κήπο του Κεσέρ οι κυνηγημένοι από το θεό της Αγάπης κι από τον πολιτισμό του Μίσους. Εκεί ανάμεσα στα ρόδα, στους μενεξέδες και στ’ αηδόνια να «βρούμε τον τάφο μας με κλειστά τα μάτια» ‒ τον τάφο του Παρόντος!
Σκέπασέ μας με τα μεγάλα σου φτερά, μεγάλε Αμαρτωλέ, Γιγιατχουντίν Αβουλφάδ Ομάρ μπεν Ιμπραήμ αλ-Καγιάμ, τόσο αμαρτωλός που μπροστά στην ψυχή σου οι κρίνοι γίνονται μαύροι. Μπλέξε μας μέσα στα δίχτυα της Αμαρτίας, που στήνει ο «Επουράνιος Κανατάς» στα πήλινά του πλάσματα για να τα σώζει από την Αρετή των Υποκριτών!
Και ποια σου η αμαρτία, μεγάλε Νου, που χώρεσες τον Ουρανό με τ’ άστρα, μεγάλη Καρδιά, που χώρεσες το Τίποτα; Ότι αγάπησες τα τραγούδια, τα πουλιά, τα τρεχούμενα νερά, το κλήμα, την κανάτα και το κρασί· ότι αγάπησες τις χρυσές μπούκλες, τους χιονάτους λαιμούς και τα κόκκινα χείλια! Δεν ήπιες το αίμα των εχθρών σου, όπως διατάζει ο Αλλάχ, παρά ήπιες το αίμα του σταφυλιού· και δεν περίμενες να πεθάνεις για να πας στον παράδεισο που «τρέχει κρασί και μέλι ‒ και μαυρομάτες σε κερνούν ωραίες σαν αγγέλοι», αλλά τον έζησες εδώ τον παράδεισό σου μέσα στις φλόγες της Κόλασης!
Ίσως ούτε να ήπιες, ούτε ν’ αγάπησες, ούτε να ξέχασες. Ήθελες, μα δεν μπορούσες. Και ξέσπασε ο θρήνος σου γλυκότερος από τον ερωτικό καημό των αηδονιών. Μονάχα ονειρεύτηκες την αμαρτία κι ακούγοντας «μεθυσμένος» από γνώση τη σιωπή του Σύμπαντος ένιωσες βαθιά σου πως δεν υπάρχει Γνώση, δεν υπάρχει Λόγος, δεν υπάρχουν αρχή και τέλος και μονάχα ο Θάνατος ανάμεσα σε μας και την Αιώνια Νύχτα!
Εσύ, που βάθυνες τους ουρανούς και πλάτυνες τη δύναμη των Αριθμών, κατάλαβες πως δεν υπάρχει Χτες, δεν υπάρχει Αύριο, δεν υπάρχει Καλό και Κακό παρά κυλάμε μηδενικά στο μέσα Μηδέν και τελειώνουμε στο Μηδέν.
«Σ’ άκαρπες, στείρες ερημιές πορεύονται τα πλήθη,
τυραγνισμένα τα κορμιά θα κρύψει μαύρη λήθη,
σ’ Ανυπαρξία ατέρμονη. Καλότυχος αυτός,
που πέθανε μωρό παιδί κι αυτός που δε γεννήθη.
Με τη βουλή σου και με τη λογική σου βρήκες το μυστικό της ζωής. Και τι ήτανε αυτό; Τίποτα.
Με το Διαβήτ’ η λογική μετρώντας μου’ πε: «Να το»!
Να και το «Ον» και το «Μη ον» και τ’ «Άνω και το Κάτω».
Μα τι ντροπή! Μου απόμεινε στο τέλος ο «Κανών»
να βλέπω μόνο καθαρά στου ποτηριού τον πάτο.
Άθρησκος θεοφοβούμενος, παντογνώστης αγνωστικιστής, υλοδεμένος μηδενιστής κι αναμάρτητος αμαρτωλός, μεγάλη και κατάκορφη Ψυχή, μέσα στον ιδεατό παράδεισο των στίχων σου μας μαθαίνεις πως τη ζωή που μας παίρνουνε Πανωθεοί και Χαμοθεοί πρέπει να την ξαναπάρουμε πίσω από τα Χέρια του Θανάτου.
Πέρ’ από το χείλος της Αβύσσου δεν υπάρχει το Όχι· αστράφτει το Ναι. Προς τα εκεί θα περάσει το Καραβάνι με την λογική και με τη βουλή και με το δίκιο, για να ζήσει κι όχι για να πεθάνει. Ωστόσο σε ζηλεύουμε, Καγιάμ, που μπορούσες ν’ αναμετριέσαι με τον Αλλάχ και με το Σουλτάνο ‒ γιατί ’σουνα ελεύθερος!
ΣΗΜ. Αφορμή σ’ αυτό το «παιχνίδι» μας έδωσε μια καινούργια και πολύ ωραία μεταφορά στη γλώσσα μας των «Ρουμπαγιάτ» του Ομάρ Καγιάμ από τον Π. Α. Χρονόπουλο.
Κεσέρ είναι ο ποταμός του Παραδείσου των Μουσουλμάνων. Όσο για το ‘Αθρησκος θεοφοβούμενος, αξίζει να σημειωθεί ότι στην εφημερίδα έχει τυπωθεί «Άνθρωπος θεοφοβούμενος», που αλλάζει εντελώς το νόημα. Όμως στο αρχείο Βάρναλη βρήκα τη χειρόγραφη διόρθωση, πάνω στο απόκομμα της εφημερίδας -όχι να το παινευτώ, αλλά έκανα αρκετή δουλειά γι’ αυτόν τον τόμο.
