Αφού το σκέφτηκα, αποφάσισα να μην αλλάξω το πρόγραμμα που είχα και να μην γράψω ειδικό άρθρο για την τραγωδία στα ανοιχτά της Πύλου. Σκέφτηκα μάλιστα πως το σημερινό άρθρο προσφέρεται σαν διαφυγή, έστω κι αν μπορεί να γίνουν μακάβριοι συνειρμοί. Οπότε, προχωράω με τη συνεργασία του φίλου μας του Κώστα Χ.
Όπως έχω ξαναγράψει, στο ιστολόγιο αγαπάμε τις ντοπιολαλιές και τακτικά δημοσιεύουμε άρθρα με λέξεις από διάφορες περιοχές της χώρας (ο πλήρης κατάλογος στο τέλος). Πριν από μια βδομάδα ακριβώς είχαμε βάλει ένα άρθρο του φίλου μας του Λάμπα, με λέξεις από τη Γορτυνία. Συνεχίζουμε σήμερα με 30 λέξεις από την Κέρκυρα -όμως η συλλογή μας αυτή έχει θεματικό χαρακτήρα, αφού είναι όλες λέξεις του ψαρέματος.
Η εισαγωγή του Κώστα αποτελεί ένα ακόμα παράδειγμα ασυνεννοησίας όταν χρησιμοποιούνται διαλεκτικές λέξεις, ένα θέμα για το οποίο έχουμε γράψει αρκετές φορές στο ιστολόγιο.
Τέλος, ανανεώνω την προτροπή προς φίλους του ιστολογίου να στείλουν άρθρα με το λεξιλόγιο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Χωρίς περισσότερα, δίνω τον λόγο στον Κώστα Χ. Όπου έχω κάτι να σχολιάσω, το βάζω σε [αγκύλες]
Ψαράς με φόντο το Παλαιό Φρούριο, αρχές 20ού αιώνα
Τριάντα κορφιάτικες λέξεις σχετικές με το ψάρεμα
Γεννήθηκα την δεκαετία του 1960, και μεγάλωσα στην πόλη της Κέρκυρας σε μια εποχή που οι γεροντότεροι, όπως η προγιαγιά μου, μιλούσαν ατόφιο το τοπικό ιδίωμα της πόλης, το οποίο ίσως κάποιοι θα μπορούσαν να θεωρήσουν και διάλεκτο, λόγω του πλήθους των ξένων λέξεων, των ιδιωματικών φράσεων και της έντονης προφοράς. Αλλά και οι γονείς μας, όπως και εμείς τα παιδιά, χρησιμοποιούσαμε αρκετές κορφιάτικες λέξεις στην καθημερινή μας επικοινωνία, κυρίως για τα αντικείμενα.
Την πρώτη φορά που βρέθηκα εκτός Κερκύρας, στα δεκάξι μου χρόνια, πίστευα ότι μπορώ να συνεννοηθώ άνετα και στην κοινή νεοελληνική, λόγω της εξοικείωσης μέσω του σχολείου, των βιβλίων, των μέσων ενημέρωσης, και με την επαφή με συμμαθητές και καθηγητές από άλλα μέρη. Ήταν το καλοκαίρι του 1981, όταν λόγω μιας έκτακτης απόσπασης του πατέρα μου σε υπηρεσία της Αίγινας, αποφασίστηκε να περάσουμε εκεί το καλοκαίρι όλη η οικογένεια. Μη έχοντας μαζί την παρέα μου, ούτε και πολλά πράγματα για να ασχοληθώ, αποφάσισα να μιμηθώ αυτούς που ψάρευαν με καλάμια στο λιμάνι της Αίγινας, αφού ήδη είχα και κάποια εμπειρία από τον παππού μου, που ψάρευε με καλάμι κέφαλους στο Παλιό Λιμάνι της Κέρκυρας. Βρήκα λοιπόν ένα μαγαζάκι με είδη ψαρέματος, και μπήκα για να αγοράσω τον απαραίτητο εξοπλισμό. Εκεί εκτυλίχθηκε μία σκηνή από την «Βαβυλωνία» του Βυζάντιου: «Τι θέλει το παλικάρι;», με ρώτησε ο ηλικιωμένος ιδιοκτήτης, κι εγώ με το πιό φυσικό ύφος του κόσμου απάντησα «Τσούντα, αρμίδια, βολύμια και ανκορέτα». Ο καημένος έμεινε άναυδος. Χρειάστηκαν ίσως και δέκα λεπτά για να γίνει η περιφραστική περιγραφή και η μετάφραση των αντικειμένων, ώστε να καταλάβει ότι του ζητάω «καλάμι, πετονιές, βαρίδια και σαλαγκιές». Το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε και τρία χρόνια αργότερα, όταν ζήτησα σε σιδηροχρωματοπωλείο στην Αθήνα «μπερτουέλες, γαλέτα και ρούτσουλες», δηλαδή «μεντεσέδες, παξιμάδια και ροδέλες».
Αποφάσισα λοιπόν κάποια στιγμή να μαζέψω από τις χιλιάδες λέξεις του κορφιάτικου ιδιώματος μόνο αυτές που σχετίζονται με το ψάρεμα, από τις οποίες εδώ έχω διαλέξει μόνο τριάντα αντιπροσωπευτικές, για τον εξοπλισμό, τα πλεούμενα, τα ψάρια και τους τόπους. Πιστεύω ότι πολλές από αυτές χρησιμοποιούνται ακόμη στην Κέρκυρα, ίσως μάλιστα να λέγονται και σε άλλα μέρη, είτε αυτούσιες, είτε παραλλαγμένες. Προσπάθησα, εκτός από τις σημασίες και κάποιες επεξηγήσεις, να παραθέσω και τις ετυμολογίες, ή έστω κάποια προσπάθεια ετυμολόγησης. Όπως θα περίμενε κανείς, οι περισσότερες λέξεις είναι ξένης προέλευσης, κυρίως βενετσιάνικης, αλλά δεν λείπουν και κάποιες ελληνικής προέλευσης. Κάθε διόρθωση, παρατήρηση, ή πρόταση, είναι καλοδεχούμενη.
ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ
Αρμίδι (το): το νήμα του ψαρέματος, η πετονιά, η μεσινέζα. Παραφθορά του «ορμίδιον», υποκορ. του αρχ.«ορμιά», που σήμαινε το ίδιο πράγμα.
Ανκορέτο (το) : το τριάγκιστρο σε σχήμα μικρής άγκυρας, σε άλλα μέρη λέγεται «σαλαγκιά». Ιδανικό για το ψάρεμα του κέφαλου. Αντιδάνειο, από το ιταλ.«ancoretto» που σημαίνει «μικρή άγκυρα», υποκοριστικό του «ancora», από το αρχ.«άγκυρα».
Βολύμι (το) : το μολυβένιο βαρίδι του ψαρέματος. Από το «μολύβι» με αναγραμματισμό, ίσως για διάκριση από το μολύβι γραφής.
Τσούντα (η) : το καλάμι του ψαρέματος. Αβέβαιης ετοιμολογίας. Πιθανώς το όνομα να προέρχεται από την πολύ παλιά ιαπωνική φίρμα «Tsuda» (津田), που κατασκεύαζε ποιοτικά καλάμια από μπαμπού. Ίσως να τα έφερε κάποτε στην Κέρκυρα κάποιος πωλητής ειδών ψαρέματος, ή κάποιος ξένος χομπίστας, και το όνομα να καθιερώθηκε, σημαίνοντας αρχικά το ποιοτικό καλάμι, και αργότερα γενικά το καλάμι ψαρέματος. Η ιαπωνική φίρμα υπάρχει και σήμερα, ως «Tsuda Shokai Co. Ltd», και ακόμη κατασκευάζει καλής ποιότητας καλάμια και εξοπλισμό ψαρέματος.
[Αν και φαίνεται απίθανη από πρώτη ματιά η εικασία, δεν είναι τελικά τόσο παράτολμη, αν σκεφτούμε πως, χάρη στους Εγγλέζους κυρίως, βρίσκουμε στην Κέρκυρα πράγματα εξωτικά όπως το κουμ κουάτ ή το κρίκετ.
Ωστόσο, θα δώσω μια πιο πεζή δική μου υπόθεση, ότι πρόκειται για άλλο τύπο του «τσόντα», με τη σημασία «άκρο, απόληξη». Τη λέξη «τσούντα» με τη σημασία «άκρο, απόληξη» τη βρίσκω σε άλλες περιοχές πχ Λευκάδα ]
Ραμπαούλι (το) : τριπλός γάντζος σε σχήμα μικρής άγκυρας, στερεωμένος στην άκρη σχοινιού ή ξύλου. Χρησιμοποιείται στο ψάρεμα χταποδιών, ή για να βγάλουν κάτι που έπεσε στη θάλασσα. Απαραίτητο και στην ύπαιθρο, για να βγάζουν τον κουβά που έπεσε στο πηγάδι. Στη Ζάκυνθο λέγεται «γραμπαούνι». Πιθανώς από το βενετ.«grampa», που σημαίνει «γαμψός», «νύχι αρπακτικού», ή το παλαιό βενετ. ρήμα «rambar», με τη σημασία «αγκιστρώνω», και την υποκορ. κατάληξη «-ούλι».
Μπόχα (η) : η απόχη, παραφθορά.
Μπιζόβολος (ο) : ο πεζόβολος, μικρό κυκλικό δίχτυ με βαρίδια που εκτοξεύεται στη θάλασσα από τα ρηχά ή από την παραλία. Παραφθορά του «πεζόβολος».
Δόλος (ο) : το δόλωμα γενικά.
Σκαρτσιμάς (ο) : ο «ερημίτης» (pagurus bernhardus), μικρό μαλακόστρακο με δαγκάνες που χρησιμοποιείται ως εκλεκτό δόλωμα. Σε άλλες περιοχές λέγεται «σκαλτσίνι», «σκαρτσίνι» και «καρτσίνι». Από το ιταλ.«scalzare», εδώ με την σημασία «υπονομεύω», «σκάβω λαγούμι», επειδή σκάβει τρύπες στην άμμο για να κρυφτεί. Κάποιοι ονομάζουν «σκαρτσιμά» και ένα μικρό καραβιδάκι, λόγω ομοιότητας.
Μπρούμος (ο) : κάθε ουσία που σκορπίζεται στην περιοχή του ψαρέματος για να προσελκύσει τα ψάρια, σε άλλα μέρη λέγεται «μαλάγρα». Αβέβαιης ετυμολογίας, ίσως από το αρχ.«βρώμος».
Τρίτσα (η) : το παραδοσιακό ψάθινο πλατύγυρο καπέλο για προστασία από τον ήλιο. Από το μαλτέζικο «trizza», που σημαίνει «ψάθα», «πλεκτό από ψάθα».
Μπαγκούλι (το) : το σκαμνάκι, απαραίτητο για το πολύωρο ψάρεμα. Υποκοριστικό του τοπικού «μπάνκος», από το ιταλ.«banco», δηλ.«πάγκος» , και την υποκορ. κατάληξη «-ούλι», αρχική σημασία «μικρός πάγκος».
Κοφίνι (το) : καλάθι με χειρολαβή. Το μικρό κοφίνι του ψαρέματος είναι πιό ψηλό και με καπάκι, το μεγάλο του πλανόδιου ιχθυοπώλη πιό πλατύ και ρηχό. Η λέξη είτε προέρχεται απευθείας από το «κοφίνιον», υποκοριστικό του αρχ.«κόφινος», είτε είναι αντιδάνειο, υποκοριστικό του βενετ.«cofa».
Σκαρτότσο (το) : χωνί φτιαγμένο από φύλλα χαρτιού, συνήθως εφημερίδας, όπου τύλιγαν παλιότερα τα ψάρια στα ψαράδικα. Από το βενετ.«scartozzo», με την ίδια σημασία.
ΠΛΕΟΥΜΕΝΑ
Μπατέλο (το) : κάθε μικρή βάρκα ενός ή δύο ατόμων, συνήθως με επίπεδη πρύμνη. Από το ιταλ.«battello».
Κορίτος (ο) : μικρή βάρκα χωρίς καρίνα, ιδανική για ρηχά νερά, συνήθως σε σχήμα κιβωτίου ή σκάφης. Από το σλαβικό-σερβοκροατικό «кори́то», που σημαίνει «ποτίστρα για ζώα», λόγω του σχήματος.
Παπυρέλα (η) : αυτοσχέδια πρωτόγονη βάρκα φτιαγμένη από δέσμες στελεχών ενός είδους παπύρου, «παπύρι» για τους ντόπιους, δεμένων μεταξύ τους και στερεωμένων επάνω σε σκελετό από εύκαμπτους κορμούς κυπαρισσιών. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι τελευταίες εξαφανίστηκαν από την βόρεια Κέρκυρα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, διασώζονται όμως κάποιες σε λαογραφικά μουσεία. Υποκοριστικό του «παπύρι», από το αρχ.«πάπυρος».
Ψαράς με παπυρέλα, δεκαετία 1970.
ΨΑΡΙΑ
Βελανίδα (η): Το ψάρι ζαργάνα (b. belone, οικ.belonidae), αφρόψαρο που μοιάζει με μικρό ξιφία. Από το «βελονίδα», λόγω της σουβλερής μύτης του.
Βόπα (η) : το ψάρι «γόπα» (b.boops). Στην Κέρκυρα υπάρχει ακόμη η διάκριση του ψαριού από τη γόπα του τσιγάρου! Από το αρχαίο όνομα «βόωψ».
Σαμπιέρος (ο) : το ψάρι «χριστόψαρο» (zeus faber). Επειδή έχει δύο σκούρες κηλίδες στις πλευρές του, ο ελληνικός θρύλος λέει ότι το είχε πιάσει ο Χριστός και άφησε τα αποτυπώματά του. Για τους Κερκυραίους, λόγω δυτικών επιρροών, το είχε πιάσει ο άγιος Πέτρος. Από το ιταλ.«San Pierro», «άγιος Πέτρος».
Μελιχάνα (η) : το ψάρι «σαλιάρα» (parablennius). Πιθανότατα από το ψάρι «χάνος» και το «μέλι», λόγω της βλέννας που εκκρίνει.
Κότσα (η): Το ψάρι τσιπούρα (sparus aurata). Από το ιταλ.-βενετ.«cochia».
Καπο(υ)ρονιόζος (ο): ένα είδος μικρού καπονιού (chelidonichthys;). Θεωρείτο το «ψάρι του φτωχού», ήταν πολύ φθηνό γιατί έχει πολλά αγκάθια. Πιθανώς από το ιταλ.-βενετ.«capone».
Τζίντζολα (η): το ψάρι γύλος (coris julis). Επειδή «τζίντζολα» λέγεται και το τζίτζυφο, ο καρπός της τζιτζυφιάς, πιθανώς το ψάρι να ονομάστηκε έτσι λόγω της πορτοκαλοκόκκινης γραμμής που έχει στο πλάι. Από το βενετ.«zizola».
Μπραγάνι (το) : σύνολο μικρών ψαριών που πωλούνται ανάμικτα και φθηνότερα, επειδή δεν συμφέρει να διαχωριστούν. Από το ιταλ.-βενετ.«bragagna», ένα είδος διχτυού με σχήμα σάκου, παρόμοιο με την τράτα.
ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΨΑΡΟΤΟΠΟΙ
Κόντρα Φόσσα ή Κοντραφόσσα (η) : η μεγάλη τάφρος που χωρίζει το Παλαιό Φρούριο από την Σπιανάδα, την πλατεία της Κέρκυρας. Το κανάλι της είναι το παραδοσιακό αγκυροβόλιο για τις βάρκες όλων των ερασιτεχνών ψαράδων της πόλης, όπου έχουν και τις «μπαράκες» (παράγκες) με τον εξοπλισμό τους, και οι οποίες μεταβιβάζονται μαζί με τη βάρκα και το αγκυροβόλιό της. Από το ιταλ.«contra fossa», «αμυντική τάφρος». Οι ειδικοί της οχυρωματικής διακηρύσσουν εδώ και πολλά χρόνια ότι πρέπει να ονομάζεται σκέτο «Φόσσα», επειδή «κόντρα φόσσα» είναι η δεύτερη, η στεγνή τάφρος μέσα στο Φρούριο, αλλά οι ντόπιοι επιμένουν !
Πόντες (ο) : προβλήτα λιμανιού, ή εξέδρα λουομένων που εκτείνεται στη θάλασσα, μέρη που συχνά προτιμούν οι ερασιτέχνες ψαράδες. Από το ιταλ.«ponte» που σημαίνει «γέφυρα».
Πέτσα (τα) : ο κυματοθραύστης, συνήθως από σωρούς ογκόλιθων. Ως «τα Πέτσα», στην Κέρκυρα αναφέρεται ο κυματοθραύστης απέναντι από το Νέο Λιμάνι. Η μετάβαση γίνεται μόνο με βάρκα, αλλά θεωρείται καλός ψαρότοπος. Από το ιταλ.«pezzo», που εδώ σημαίνει «κομμάτι βράχου», «ογκόλιθος».
Ντέμα (το) : κάθε ανωμαλία του βυθού, βράχος ή συστάδα φυκιών, στην οποία μπλέκει η πετονιά με αποτέλεσμα να αχρηστεύεται. Τα μέρη που έχουν «ντέματα» είναι ακαταλληλα για ψάρεμα με πετονιά, είναι συχνή η φράση «Μη ρίξεις εδώ, έχει ντέματα». Από το ρήμα «ντένω», που σημαίνει «σκαλώνω», «μπλέκω», από το αρχ. «ἀντάω / ἀντέω / ἀντῶ», που σημαίνει αντιμετωπίζω, συναντώ εμπόδιο.
[ Γράφεται και «νταίνω», υπάρχει και ο τύπος «ανταίνω/αντένω». Μπορεί να σημαίνει και απλώς «συναντώ», αλλά σχεδόν πάντα έχει αρνητική χροιά: προσκρούω σε εμπόδιο, μπλέκω -μεταφορικά ή και κυριολεκτικά όπως εδώ η πετονιά.]
Ψαράδικα (τα) : η οδός Αγ.Βασιλείου, μικρός πεζόδρομος που αρχίζει από την Πιάτσα, την μικρή εμπορική πλατεία της Παλιάς Πόλης της Κέρκυρας. Σε αυτόν το δρόμο παλιότερα βρισκόταν συγκεντρωμένα τα περισσότερα ψαράδικα της πόλης, καθώς και τα μαγαζιά που τηγάνιζαν ψάρια και θαλασσινά. Σήμερα έχουν κλείσει, αλλά η ονομασία «Ψαράδικα» παρέμεινε.
* * *
Ευχαριστώ πολύ τον Κώστα για την πολύ καλή συνεργασία.
Κλείνω το άρθρο με μιαν αναφορά όλων των προηγούμενων άρθρων του ιστολογίου με ανάλογο περιεχόμενο, δηλ. με λέξεις από έναν τόπο -λεξιλογικές περιηγήσεις που είπα στην αρχή. Σε χρονολογική σειρά, λοιπόν:
Παλιές λιμνιώτικες λέξεις και φράσεις, 3/2012
Λέξεις που (δεν) χάνονται από την Αμοργό (συνεργασία του Αρκεσινέα), 4/2012
Λέξεις από το Ρουμλούκι, 5/2012
Από τον αγκίνιο στο κούσουλο, και άλλες αμοργιανές λέξεις (συνεργασία του Αρκεσινέα), 5/2012
Αμοργιανές λέξεις, μέρος δεύτερο (συνεργασία του Αρκεσινέα), 3/2013
Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα (το βιβλίο του Βασίλη Ορφανού), 11/2014
Είκοσι λεσβιακές λέξεις -που όμως ακούγονται κι αλλού, 1/2015
Τα παράξενα κρητικά επιρρήματα, 2/2015
Η θερμιώτικη ντοπιολαλιά (μια συνεργασία του Δημήτρη Μαρτίνου), 7/2017
Η σιφνέικη ντοπιολαλιά (συνεργασία από το Κουτρούφι), 8/2017
30 λέξεις που τις λένε στο Ξηρόμερο (μια συνεργασία του Αλέξη), 10/2017
Πλωμαρίτικα (μια συνεργασία του Γιάννη Μαλλιαρού), 10/2017
Λέξεις της Νικαριάς (μια συνεργασία του Ροβιθέ), 10/2017
40 λέξεις από τη Ρόδο (συνεργασία του Αλέξανδρου Κατσαρά), 10/2017
Λέξεις από το ιδίωμα των Κυθήρων (και το βιβλίο της Γεωργίας Κατσούδα), 11/2017
21 πατινιώτικες λέξεις (μια συνεργασία του Raf), 5/2018
Λέξεις του Τυρνάβου από το Μαράν Αθά του Θωμά Ψύρρα, 9/2018
Το παλαιοαθηναϊκό ιδίωμα (μια συνεργασία του Νίκου Παντελίδη), 2/2019
20 λέξεις της Κυπριακής, 07/2019
Το γλωσσικό ιδίωμα της Αίγινας (συνεργασία του Νίκου Παντελίδη), 12/2019
Δυο ή τρία πράγματα που ξέρω γι’ αυτήν… (συνεργασία του Γιάννη Ρέντζου για τα βόρεια ιδιώματα), 10/2020
Γαλαξιδιώτικες λέξεις και μια ιστορία (μια συνεργασία του gpointofview), 1/2021
Η Λευκάδα και το Εικοσιένα μέσα από τις λέξεις (μια συνεργασία του Βασίλη Φίλιππα), 4/2021
Λοζετσινές λέξεις (μια συνεργασία του Λοζετσινού), 10/2021
Λέξεις από τον Κάλαμο, 11/2022
Λέξεις του κερκυραϊκού ιδιώματος από τον Ιω. Καρτάνο (Μια συνεργασία του Spiridione), 11/2022
45 λέξεις από τη Γορτυνία (μια συνεργασία του Λάμπα), 11/2022
Μανιάτικες λέξεις (μια συνεργασία του Δημήτρη Ραπτάκη), 12/2022
Άλλες 40 λέξεις από τη Γορτυνία (μια ακόμα συνεργασία του Λάμπα), 6/2023
Ο καταλογος περιλαμβάνει αφενός άρθρα που έχω γράψει εγώ, συνήθως αντλώντας υλικό από κάποιο βιβλίο, και αφετέρου δικές σας συνεργασίες, που οι περισσότερες ήταν δική σας πρωτοβουλία, αν και κάποιες αποτέλεσαν απάντηση σε κάποιο άρθρο του ιστολογίου ή βιβλίο δικό μου.
Βλέπουμε ότι τα νησιά υπεραντιπροσωπεύονται στον κατάλογο, αν και κάθε άλλο παρά τα έχουμε εξαντλήσει -δεν έχουμε τίποτε από Κεφαλονιά, ας πούμε, ούτε από Χίο (ρίχνω άδεια για να πιάσω γεμάτα) ενώ βέβαια απουσιάζουν και πολλές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, οι Σέρρες ας πούμε ή η Θράκη. Η Κρήτη και η Κύπρος, επίσης, δεν εξαντλούνται με τα άρθρα που έχουν ήδη δημοσιευτεί.
Πολύ θα χαρώ, αν ο κατάλογος σάς παρακινήσει να γράψετε κι εσείς για τη ντοπιολαλιά της ιδιαίτερης πατρίδας σας!
