Εκατοντάδες τρακτέρ μπήκαν χτες στην Αθήνα, στην κορύφωση των αγροτικών κινητοποιήσεων, φτάνοντας μέχρι το Σύνταγμα, όπως στη φωτογραφία. Μας δίνεται έτσι λαβή να λεξιλογήσουμε για το τρακτέρ, μια λέξη που είχε φιγουράρει και στα προχτεσινά μεζεδάκια, που τα είχα τιτλοφορήσει «Μεζεδάκια στο τρακτέρ».
Σύμφωνα με το ΛΚΝ, τρακτέρ είναι «πετρελαιοκίνητο ή βενζινοκίνητο όχημα με τροχούς κατάλληλους για ανώμαλα και λασπώδη εδάφη, που χρησιμοποιείται για να σέρνει αγροτικά μηχανήματα» -διότι, πράγματι, το πιο ξεχωριστό χαρακτηριστικό του τρακτέρ είναι οι πολύ μεγάλοι τροχοί του με τις βαθιές αυλακώσεις, χάρη στις οποίες μπορούν να μετακινούνται χωρίς μεγάλο πρόβλημα στο χωράφι, ακόμα και το λασπωμένο (μέχρι ενός ορίου, βέβαια). Υπάρχουν μάλιστα και ερπυστριοφόρα τρακτέρ, όχι μονάχα τροχοφόρα.
Το λεξικό μάς δίνει και το λόγιο συνώνυμό του: γεωργικός ελκυστήρας -και πράγματι, το τρακτέρ είναι όχημα που έλκει, σέρνει, γεωργικά εργαλεία και μηχανήματα.
Η λέξη «ελκυστήρας» είναι, υπό τον τύπο «ελκυστήρ» αρχαία, αλλά στην αρχαιότητα είχε άλλη σημασία, βέβαια -χρησιμοποιόταν για διάφορα εργαλεία, όπως ο εμβρυουλκός. Αναστήθηκε από τους λογίους και χρησιμοποιήθηκε για να εξελληνίσει τον δάνειο όρο τρακτέρ. (Παρεμπιπτόντως, στον Κουμανούδη βρίσκω και τον βραχύβιο όρο «ελκύστρια άμαξα» που χρησιμοποιήθηκε για την ατμομηχανή).
Δάνειο, είπα, το τρακτέρ, από τα γαλλικά, tracteur. Ο γαλλικός όρος ανάγεται στη μετοχή tractus του λατινικού ρήματος trahere («έλκω, σέρνω, τραβάω»). Στα γαλλικά, ο όρος tracteur χρησιμοποιήθηκε για ευρύτερο φάσμα ελκυστήρων και μηχανών, που βέβαια είχαν το κοινό χαρακτηριστικό ότι έσερναν, τραβούσαν κάτι -ας πούμε και για τις ατμομηχανές, ενώ στα ελληνικά το τρακτέρ μόνο για τους γεωργικούς ελκυστήρες χρησιμοποιείται.
Πότε μπήκε στη γλώσσα μας η λέξη; Δεν ξέρω και δεν με βοηθάει το ψαχτήρι της Εθνικής Βιβλιοθήκης διότι το σχετικό σάιτ είναι πεσμένο. Θα έλεγα στις αρχές του 20ού αιώνα.
Κι έτσι το τρακτέρ στα ελληνικά ανήκει στην πολυμελή ομάδα γαλλικών δανείων με κατάληξη -έρ, που δηλώνουν αφενός κάποιο εργαλείο ή συσκευή ή μηχάνημα (καλοριφέρ, καρμπιρατέρ, ασανσέρ κτλ.) και αφετέρου, σπανιότερα, κάποιον που έχει μια συγκεκριμένη εργασία ή ασχολία (σοφέρ, σκιέρ, μακιγιέρ κτλ.).
Ασυμμόρφωτο δάνειο, είπαμε, αν και ο λαός, που τον παλιό καιρό δεν πολυσυμπαθούσε τα ασυμμόρφωτα δάνεια, κατάφερε να το συμμορφώσει, και είπε, και λέει ακόμα, το τρακτέρι και το τραχτέρι. Αυτό το τελευταίο ακούγεται κάπως κομμουνιστικό, διότι όλοι ξέρουμε το επαναστατικό τραγούδι «Τι τα θέλουμε τα όπλα», με τους στίχους
Τι τον θέλουν τον Αβέρωφ, τι το θέλουν το Κιλκίς – να τα κάνουμε τραχτέρια, να οργώνουμε τη γης. Ο Αβέρωφ και το Κιλκίς ήταν τα περίφημα θωρηκτά των βαλκανικών και του πρώτου παγκοσμίου πολέμου.
Ωστόσο, βρίσκω τον τύπο «τραχτέρι» και σε σημερινά κείμενα που δεν είναι κομμουνιστικά μανιφέστα, ας πούμε σε ηλεκτρονική εφημερίδα του Βαλτινού, και δεν εννοώ τον Θανάση Βαλτινό αλλά το χωριό Βαλτινό, κοντά στα Τρίκαλα, όπου:
Πάμι μια φορά στο Καρποχώρι. Έπιασε μια βροχή και βλιάζει του τραχτέρι.
Ξεφόρτωστα τώρα, απ’ λες. Εβδομήντα τσιουβάλια, ογδόντα από πάν’.
Διπλιά πλατουφόρμα. Να βγει του τραχτέρι κι να τα ξαναφορτώσει πάλι… Κι να βρέχει… Καθόρι!
Βέβαια, αν πεις τρακτέρι και τραχτέρι στην Αθήνα μπορεί να σε στραβοκοιτάξουν για χωριάτη. Παρόλο όμως που ο τύπος «τρακτέρ» είναι ασυμμόρφωτος, έχει δώσει παράγωγα -όχι μόνο το προφανές τρακτεράκι, αλλά και τον τύπο «τρακτερωτός», που λέγεται για επιφάνειες με προεξοχές και εγκοπές, όπως οι ρόδες των τρακτέρ, συνήθως μάλιστα για σόλες παπουτσιών -τρακτερωτά παπούτσια λέμε ή τρακτερωτά μποτάκια.
Ο Γιάννης Ρίτσος ονόμασε «Τρακτέρ» την πρώτη του ποιητική συλλογή, που κυκλοφόρησε το 1934, όταν ήταν 25 χρονών, ακόμα με ομοιοκατάληκτο μεταπαλαμικό ή καρυωτακίζοντα στίχο. Στο ποίημα ΕΣΣΔ, ο ποιητής χαιρετίζει την κομμουνιστική ουτοπία, στην οποία πρωταγωνιστούν τα τρακτέρ:
Τραχύ τραγούδι στων τρακτέρ τα πλήκτρα κρούει κραταιά κι αδρά
το ροζιασμένο, το ζεστό, τ’ αδερφικό σου χέρι.
Μες στα σοβχόζ, μες στα κολχόζ, ο ειρηνικός στρατός σου δρα,
σπέρνει σε κάμπους άμετρους το ρόδο και τ’ αστέρι.
Στην Ανεμόσκαλα, τον ιστότοπο που έχει συμφραστικούς πίνακες μεγάλων Ελλήνων ποιητών, βρίσκω ότι ο Ρίτσος έχει χρησιμοποιήσει πολλές φορές σε ποιήματά του τη λέξη «τρακτέρ» -και κανείς άλλος ποιητής εκτός από τον Τάκη Σινόπουλο, άπαξ.
Διότι βέβαια η λέξη τρακτέρ, εκτός από χωράφια και καλλιέργειες, φέρνει στο νου και αγροτικές κινητοποιήσεις καθώς συχνά οι αγρότες κλείνουν οδικές αρτηρίες με τα τρακτέρ τους.
Το ίδιο άλλωστε γίνεται και φέτος καθώς οι αγρότες κλείνουν δρόμους. Τις προάλλες που είχα πάει στις Μυκήνες, πήρα ένα ταξί για το Άργος, κι ο ταξιτζής παραπονιόταν ότι δεν μπορούν να μαζέψουν τα πορτοκάλια διότι δεν ξέρουν αν θα μπορεί να περάσει η νταλίκα για Αθήνα. «Έχουμε πενήντα Πακιστανούς στο χωριό και κάθονται, ξάπλα είναι όλη μέρα». Σκέφτηκα να του πω ότι είναι ευκαιρία να μάθουν κρίκετ, που το ξέρουν όλοι οι Πακιστανοί, αλλά προτίμησα να μείνω σιωπηλός.
Σε άλλες χώρες της Ευρώπης, πρέπει να πω, οι κινητοποιήσεις των αγροτών είναι αρκετά πιο ριζοσπαστικές, αφού δεν περιορίζονται στο να κλείνουν δρόμους: στη Γαλλία, ας πούμε, σταματάνε φορτηγά που έρχονται από το εξωτερικό και αδειάζουν το περιεχόμενο (φρούτα, λαχανικά, κρασί κτλ) στο δρόμο. Ίσως θα θυμάστε άλλωστε ότι στα τέλη του περασμένου μήνα τα γαλλικά tracteurs μπήκαν στο Παρίσι.
Στις δικές μας κινητοποιήσεις πρωτοστατούν οι αγρότες της Θεσσαλίας, που έχουν χτυπηθεί καίρια από τις καταστροφικές πλημμύρες, έχουν υποστεί τεράστιες ζημιές σε ζώα και υποδομές, έχουν πάρει ανεπαρκέστατες αποζημιώσεις, ενώ πολλοί, ακόμα και σήμερα αδυνατούν να καλλιεργήσουν διότι τα χωράφια τους βρίσκονται πλημμυρισμένα.
Μάλιστα, η λίμνη Κάρλα έχει ξαναγεμίσει και έχει ξεπεράσει την έκταση που είχε πριν από το 1962, τότε που αποξηράνθηκε (και στη συνέχεια ξαναέγινε λιμνη με πολύ μικρότερη έκταση). Αυτή τη στιγμή, είναι η μεγαλύτερη λίμνη στην Ελλάδα, ξεπερνώντας την Τριχωνίδα.
Κι αντί να καμαρώνουν οι Θεσσαλοί, που απέκτησαν μια τόσο μεγάλη διάκριση, έρχονται με τα τρακτέρ τους στο Σύνταγμα και ζητάνε πίσω τα χωράφια τους. Αγνώμονες άνθρωποι, τι να πεις…
