Τις προάλλες, στην ομιλία του για την επέτειο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, γράφτηκε ότι ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είπε:
«όπως οι πρόγονοι μας έθαψαν το Βυζάντιο, ας ελπίσουμε ότι σήμερα, χτίζοντας το όραμα μας για το 2053, θα καταφέρουμε κι εμείς να βάλουμε στο χρονοντούλαπο της ιστορίας τους σύγχρονους Βυζαντινούς που στήνουν δολοπλοκίες εναντίον μας».
Παρόμοιες διατυπώσεις βρίσκει κανείς και σε άλλους ιστότοπους. Τέτοιες απειλές έχει εκτοξεύσει πολλές τον τελευταίο καιρό η τουρκική ηγεσία, αλλά αρκετοί πρόσεξαν και τη συγκεκριμένη διατύπωση της απειλής και την έκφραση «το χρονοντούλαπο της ιστορίας», η οποία είναι πολύ ζωντανή στη γλώσσα μας και πολλοί την έχουν συνδέσει με τον Ανδρέα Παπανδρέου, αρκετοί μάλιστα θεωρούν ότι προκειται για επινόηση του Παπανδρέου.
Οπότε, εμείς εδώ, που ως γνωστόν λεξιλογούμε, θα αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο ακριβώς σε αυτή την έκφραση και στην ιστορία της, χωρίς να παραλείψουμε και τα του Ερντογάν.
Καταρχάς, τι είπε ακριβώς ο Ερντογάν; Αναζήτησα (όπως και άλλοι) το τουρκικό πρωτότυπο, που μπορείτε κι εσείς να το βρείτε εδώ.
Η επίμαχη παράγραφος είναι:
Cumhurbaşkanı Erdoğan, İstanbul’u fethederek Müslümanların 7 asırlık hayalini gerçeğe dönüştüren Fatih Sultan Mehmet’in aynı zamanda Bizans’ı ve entrikalarını da tarihe gömdüğünü vurgulayarak, “İnşallah bugün de 2023 hedeflerimizi hayata geçirerek 2053 vizyonumuzu adım adım inşa ederek, çağımızın Bizans’larını ve oralarda kurgulanan entrikaları, tarihin tozlu raflarına kaldırmaya hazır mıyız? Gazanız mübarek olsun” sözlerini sarf etti.
Επειδή το Google Translate δίνει μια μετάφραση που έχει φανερά ψεγάδια, παρακάλεσα τον φίλο μας τον Δύτη των νιπτήρων, δεινό οθωμανολόγο, να το μεταφράσει. Και ιδού η μετάφραση:
Η έκφραση που μας ενδιαφέρει είναι tarihin tozlu rafları, κατά λέξη «της ιστορίας τα σκονισμένα ράφια» (raf το ράφι, raflar τα ράφια). Γκουγκλίζοντας βρισκουμε ότι η έκφραση είναι υπαρκτή, και έχει και την παραλλαγή tarihin tozlu sayfaları, οι σκονισμένες σελίδες της ιστορίας. Στα google books βλέπω ότι η παλιότερη ανεύρεση της έκφρ. tarihin tozlu rafları είναι από το 1977 αλλά βέβαια αυτό δεν είναι ασφαλής ένδειξη για τη χρονολόγηση.
Από τα «σκονισμένα ράφια» της ιστορίας στο «χρονοντούλαπο της ιστορίας» δεν είναι μακριά η απόσταση. Αλλά δεν έχουμε (ακόμα) διερευνήσει την ιστορία του ελληνικού χρονοντούλαπου.
Διότι βέβαια, πολλά έκανε ο Ανδρέας Παπανδρέου, αλλά δεν είναι δική του επινόηση η έκφραση. Τη χρησιμοποίησε αρκετές φορές ο ίδιος, όπως είπαμε, σε σημείο που πολλοί νεότεροι να νομίζουν ότι είναι αυτός ο εμπνευστής της, την έκανε περαιτέρω γνωστή, όμως η έκφραση προϋπήρχε.
Ποια έκφραση; Το «χρονοντούλαπο της ιστορίας», θα πείτε. Ωστόσο, όπως θα δούμε, πολλές φορές βρίσκει κανείς σκέτο τον όρο «το χρονοντούλαπο», άρα μας ενδιαφέρει επίσης ο όρος «χρονοντούλαπο», που είναι και παλαιότερος. Θα κάνουμε λοιπόν μιαν ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή και για τα δύο.
Πρώτα λεξικογραφική. Τα νεότερα λεξικά βεβαιως έχουν τον όρο. Το παλαιότερο από τα νεότερα μεγάλα λεξικά μας, το ΛΚΝ, αναφέρει: χρονοντούλαπο το [xronodúlapo] Ο41 : (οικ.) για να δηλώσουμε ότι κτ. το έχουν παραμερίσει, αχρηστεύσει, ξεχάσει: H υπόθεση μπήκε στο ~. Έβγαλαν ένα νόμο της δικτατορίας από το ~, τον ξανάφεραν σε χρήση.
Από τα παλαιότερα λεξικά, ο Δημητράκος (1938 και μετά) και η Πρωία (1933) δεν έχουν λήμμα «χρονοντούλαπο». Δεν έχω πρόχειρο το (μεταπολεμικό) λεξικό του Σταματάκου.
Ως προς την έκφραση «χρονοντούλαπο της ιστορίας», τη βρίσκουμε κατά κόρον σε κείμενα της δεκαετίας του 1980, είτε σε συνάρτηση με τον Ανδρέα Παπανδρέου είτε όχι. Αξιοπρόσεκτη είναι μια επιφυλλίδα του Β. Κρεμμυδά στο Βήμα (1.12.1986) με τον τίτλο «Η ιστορία και το χρονοντούλαπο», που ξεκινάει ως εξής: Οι δυο έννοιες, ιστορία και χρονοντούλαπο, χρησιμοποιούνται συνήθως με σχέση ιδιοκτητική μεταξύ τους: η ιστορία κατέχει ένα χρονοντούλαπο και μέσα βάζει τους «κακούς». Σε μια άλλη εκδοχή το χρονοντούλαπο αυτό, ιδιοκτησία της ιστορίας, μπορεί να έχει και άλλους χρήστες: ένας λαός, μια τάξη, μια πολιτική παράταξη, μπορούν να το χρησιμοποιήσουν για τον ίδιο σκοπό, να κλείσουν μέσα τους «κακούς».
Συνεχιζοντας το ταξίδι προς τα πίσω, έχω καταγράψει στα τεφτέρια μου ένα κείμενο του 1978, όπου γράφεται: «Αν ο κ. Ζίγδης καταθέσει τίτλο για νέο δικό του κομμα και ακουμπήσει την ταμπέλα της ΕΔΗΚ στα ιστορικά χρονοντούλαπα».
Αλλά η παλαιότερη αναφορά που έχω βρει σε «χρονοντούλαπα της ιστορίας» είναι πολύ παλιότερη, από μια εποχή που ο Ανδρέας Παπανδρέου σπούδαζε (ή υπηρετούσε στον στρατό) στην Αμερική. Πρόκειται για άρθρο του Σταμ Σταμ, του γνωστού δημοσιογράφου Σταμάτη Σταματίου, με θέμα τον Κλήδονα, στα Αθηναϊκά Νέα, στις 23 Ιουνίου 1942:
…ο Κλήδονας δεν εκλειδόθη (σικ) εις τα χρονοντούλαπα της ιστορίας, αλλά επέζησε…
Αυτή είναι, είπα, η παλιότερη αναφορά σε χρονοντούλαπ(α) της ιστορίας, αλλά ο όρος χρονοντούλαπο έχει αρκετά παλιότερες ανευρέσεις.
Σταχυολογώ από τα ευρήματα μιας έρευνας που είχα κάνει παλιότερα, σε συνεργασία με τον Μάριο Παπαδάκη, όπως εμπλουτίστηκε από τις ανευρέσεις άλλων φίλων.
Στις 8 Δεκεμβρίου 1929, ο γενικός διοικητής Θράκης κ. Κακουλίδης γράφει στο Ελεύθερο Βήμα:
Μετά 100 έτη κρατικού βίου ο ελληνικός λαός αντελήφθη ότι υπάρχει και χρονοντούλαπον εις έκαστον γραφείον υπουργείου διά τους εξής λόγους: 1. διότι ο αριθμός πρωτοκόλλου καθ’ εκάστην εις έκαστον υπουργείον ανέρχεται εις 700-1000…..
Το απόσπασμα είναι σημαντικό διότι μας προσανατολίζει. Πάμε όμως πιο πίσω, 1η Ιανουαρίου 1923, πάλι στο Ελεύθερο Βήμα:
Παρεμβαίνει η απαισία ακρίβεια και σωριάζει στα χρονοντούλαπα των εκδοτών τόσα και τόσα ανέκδοτα έργα του Βουτυρά…
Και πιο πίσω, στο Έθνος, 12 Σεπτ. 1916, σε ανταπόκριση από Αγιοπετρούπολη: το νομοσχέδιο εμπήκε εις τα χρονοντούλαπα του αρχείου
Και πιο πίσω, Εμπρός 28.5.1900: εις τα χρονοντούλαπα του υπουργείου στρατιωτικών
Και ένα χρόνο νωρίτερα, Εμπρός 10.6.1899: επιτραπήτω μοι να είπω ότι τας γνώμας των ταύτας έκλεισεν εις το χρονοντούλαπο,
Και η παλαιότερη ανεύρεση στο ψαχτήρι της Εθνικής Βιβλιοθήκης, σε μισοφαγωμένο τίτλο στο Σκριπ, 6.12.1898: ο σταφιδικός Παναμάς … εις το χρονοντούλαπο. [Στην καθομιλουμένη της εποχής, Παναμάς = σκάνδαλο]
Μπορούμε να πάμε και πιο πίσω; Μπορούμε.
Η φίλη μας η Μαρία μού θύμισε τη Συναγωγή νέων λέξεων, του Κουμανούδη. Πράγματι, ο Κουμανούδης έχει αποδελτιώσει τον τύπο «χρονοδούλαπα», ευπρεπισμένο να λείψει το ανθελληνικό «ντ», και δίνει τον εξής ορισμό: τα εν δικαστικοίς και διοικητικοίς γραφείοις, προς ένθεσιν εγγράφων αφινομένων εκεί έως ή ίνα παρέλθη ο χρόνος ού διαρκούντος είναι έγκυρα. Και δίνει τις παραπομπές: Εφημερίς 1.9.1891, Ακρόπολις 17.4.1892 και 7.9.1896 εν επιφυλλίδι.
Αλλά, όπως μου θύμισε ο φίλος μας ο Σπιριντιόνε, στο μυθιστόρημα του Γεράσιμου Βώκου «Ο κύριος πρόεδρος», τυπωμένο το 1893, στο οποίο είχα αφιερώσει άρθρο παλιότερα, είχα συναντήσει τον τυπο «χονδροδούλαπο» για τον οποίο είχα αναρωτηθεί, τότε, αν πρόκειται για μάγκικο λογοπαίγνιο ή για απλό τυπογραφικό λάθος.
Μάλλον το δεύτερο, είχε πει τότε ο παλιός μας φίλος Σπαθόλουρο, που είχε εισφέρει στη συζήτηση ένα δικό του εύρημα, απο την εφημ. Έκρηξις και απο το 1876.
Εκεί βλέπουμε ότι χρονοδούλαπον είναι το «των αχρήστων εγγράφων συρτάριον» στο οποίο η εισαγγελική αρχή καταχωνιάζει κάποιες καταγγελίες.
Παλιότερη ανεύρεση από αυτήν του Σπαθόλουρου δεν έχω βρει. Πιστεύω όμως ότι με βάση τα παραπάνω στοιχεία μπορούμε να ανασυστήσουμε με αρκετήν ακρίβεια την ιστορία της λέξης.
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στην αργκό της δημόσιας διοίκησης εμφανίζεται ο όρος «χρονοντούλαπο» (ή, ευπρεπισμένα, χρονοδούλαπο(ν), για να δηλώσει το φανταστικό εκείνο συρτάρι ή ντουλάπι (ή ερμάριο ή φοριαμό) στο οποίο κάθε δημόσια υπηρεσία καταχωνιάζει κάποια έγγραφα μεχρι που να παλιώσουν ώστε να μη χρειαστεί πλέον να ενεργησει γι’ αυτά.
Δεν είναι ανάγκη να φανταστούμε κάποιο πραγματικό, υλικό συρτάρι, από ξύλο και μέταλλο. Μπορεί να ήταν ένα νοητό συρτάρι -ο τμηματάρχης θα έπιανε την ενοχλητική αναφορά ή καταγγελία και θα την έδινε στον έμπιστό του υπάλληλο: «Πάρε παιδί μου Παπαδόπουλε το έγγραφο αυτό και βάλε το στο χρονοντούλαπο».
Μια φορά στις τόσες, ίσως σε αλλαγή κυβέρνησης, ίσως σε επιθεώρηση από τα κεντρικά, θα σήμαινε συναγερμός: «Πού είναι η έγγραφος καταγγελία την οποία είχε υποβάλει ο βουλευτής Περλεπές το 1889; Δεν τη βρίσκω πουθενά. — Πες στον Παπαδόπουλο να κοιτάξει στο χρονοντούλαπο!»
Επειδή επρόκειτο για την αργκό της δημόσιας διοίκησης, των υπουργείων και των δικαστηρίων (και όχι των κουτσαβάκηδων ή των ναυτικών, ας πούμε), γι’ αυτό και καταγράφει τον όρο ο Κουμανούδης, ο οποίος γενικά περιορίζεται σε λόγιες λέξεις -αλλά, με μιαν έννοια, λόγια λέξη είναι το χρονοντούλαπο.
Οι κυβερνήσεις έρχονται και παρέρχονται αλλά η γραφειοκρατία μένει και αναπαράγεται. Το χρονοντούλαπο πέρασε δεκαετίες με πολέμους, τοπικούς και παγκόσμιους, παλιγγενεσίες και εθνικές καταστροφές, άλλαξε αιώνα, ξέφυγε από την αργκό της δημόσιας διοίκησης και γενικεύτηκε. Δεν διαδόθηκε τόσο ώστε να το λεξικογραφήσει ο Δημητράκος ή η Πρωία -έτσι κι αλλιώς ο Δημητράκος ιδίως είναι πολύ φειδωλός με τη λημματογράφηση νεότερων όρων, ενώ καταγράφει μετά χαράς όλα τα σαρίδια που περιμάζεψε ο Ησύχιος.
Κάποια στιγμή, κάποιος επινοεί την έκφραση «το χρονοντούλαπο της ιστορίας», που την ενστερνίζεται το 1981 ο Ανδρέας Παπανδρέουν δίνοντας μια νέαν ώθηση τόσο στον αρχικό όρο όσο και στην έκφραση -κι έτσι εδέησαν να λημματογραφήσουν το χρονοντούλαπο τα νεότερα λεξικά μας.
Όσο για τα σκονισμένα ράφια της ιστορίας, του γείτονα Ταγίπ, θα έλεγα ότι μάλλον πρόκειται για σύμπτωση και ανεξάρτητο σχηματισμό -έχουν δα κι οι γείτονες τη δική τους γραφειοκρατική παράδοση, που ανάγεται σε αιώνες οθωμανών (και βυζαντινών, εδώ που τα λέμε) γραφειοκρατών. Θα έχουν μαζέψει πολλή σκόνη και τα δικά τους ράφια.
