Ίσως δεν θα έπρεπε να γράψω σήμερα αυτό το άρθρο, διότι είμαι μακριά από τα κιτάπια μου και δεν μπορώ να ελέγξω τις γραμματικές, πέρα από αυτές που υπάρχουν ονλάιν, δηλαδή τις σχολικές. Ας είναι όμως.
Εξάλλου, το ερώτημα του τίτλου, θα μπορούσε επίσης να διατυπωθεί ως: «η θέση της γραμματέως» ή «η θέση της γραμματέα». Ή ακόμα: «η αγόρευση της βουλευτού» ή «η αγόρευση της βουλευτή»; Ή ακόμα, «η πρόταση της εισαγγελέως» ή «η πρόταση της εισαγγελέα»; Ή, τέλος, «τα καθήκοντα της ταμίου» ή «τα καθήκοντα της ταμία»;
Υπάρχει άραγε δίλημμα; Για κάποιους, η επιλογή είναι αυτονόητη: το βιβλίο της συγγραφέα, η αγόρευση της βουλευτή, η πρόταση της εισαγγελέα, και πάει λέγοντας.
Εδώ που τα λέμε, σε αυτά τα επίκοινα επαγγελματικά ουσιαστικά, αν είχαμε αρνητικούς τύπους το δίλημμα θα λυνόταν εύκολα. Υποθέτω ότι με ένα ποσοστό 90% θα απαντούσατε: Το βιβλίο του συγγραφέα, η αγορευση του βουλευτή, η πρόταση του εισαγγελέα κτλ. Πολύ λίγοι, τη σήμερον ημέρα, θα επέλεγαν τους τύπους γενικής «του βουλευτού, του εισαγγελέως, του συγγραφέως», εκτός ειδικών περιστάσεων -ας πούμε, σε μια αίθουσα δικαστηρίου φαντάζομαι πως οι περισσότεροι δικηγόροι θα λένε «του εισαγγελέως». Όμως η μεγάλη πλειονότητα προτιμά τους «δημοτικούς» τύπους.
Όμως, όταν έχουμε τα θηλυκά των επίκοινων τύπων, η πείρα μου μού λέει ότι πολλοί στρέφονται προς τους «λογιότερους» τύπους, της συγγραφέως, της γραμματέως και τα λοιπά. Μάλιστα, το λεξικό Μπαμπινιώτη, συστήνει ρητά, στα αντίστοιχα λήμματα, τη διαφοροποίηση της γενικής πτώσης για τους θηλυκούς τύπους, δηλ. της βουλευτού, της συγγραφέως, της ταμίου, της γραμματέως, της εισαγγελέως.
Χτες έκανα ένα πείραμα στο Τουίτερ. Πήρα δύο από τα παραπάνω πέντε επαγγελματικά θηλυκά και έκανα ένα γκάλοπ. Ιδού τα αποτελέσματα, που βέβαια δεν έχουν αξιώσεις επιστημονικότητας:
Το γκάλοπ διάρκεσε 8 ώρες. Από τους 645 που απάντησαν, η σαφής πλειοψηφία, ένα 70%, προτιμά τους «λογιότερους» τύπους, «της συγγραφέως» και «της γραμματέως», παρόλο που χρησιμοποιεί τους δημοτικούς τύπους στην ονομαστική.
Μόνο ο ένας στους έξι προτιμάει τους τύπους που συνιστά το ΛΚΝ (και που χρησιμοποιώ κι εγώ), ενώ ένα 14% επιλέγει έναν δημοτικότερο τύπο κι έναν λογιότερο, ένα ανακάτεμα που με παραξενεύει.
Όπως μου είπε ένας από αυτούς που απάντησαν: Το οξύμωρο είναι ότι προσωπικά συνήθως μπορεί να χρησιμοποιήσω τη γενική της δημοτικής για το αρσενικό και την καθαρευουσιάνικη για το θηλυκό. Δεν είστε ο μόνος, του απάντησα.
Η γλωσσολόγος Αγγελική Αλβανούδη αναγνωρίζει το δίλημμα, σε μια συνέντευξη που είχαμε αναδημοσιεύσει εδώ: Και συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε αρσενικά ουσιαστικά με θηλυκό άρθρο όπως η εισαγγελέας παρά το ότι στη γενική πτώση συχνά δεν ξέρουμε ποιον τύπο να επιλέξουμε: της εισαγγελέα κατά την κλίση του αρσενικού ή τον τύπο της καθαρεύουσας, της εισαγγελέως;
Είτε είναι οι περισσότεροι (όπως στο γκάλοπ) που προτιμούν τον τύπο της καθαρεύουσας, είτε είναι απλώς πολλοί, δεν έχω σίγουρη εξήγηση για αυτή την προτίμηση. Κάποτε που το είχα συζητήσει στο Φέισμπουκ (και ίσως, λόγω προϊόντος Αλτσχάιμερ, να τα έχω ξαναγράψει κι εδώ), είχαμε υποθέσει ότι, στους μεν αρσενικούς τύπους ο χρήστης δεν έχει πρόβλημα να μιλήσει τη μητρική του γλώσσα: του βουλευτή, του εισαγγελέα, του ταμία. Επειδή όμως τους αντίστοιχους θηλυκούς τύπους δεν τους θεωρεί κομμάτι της μητρικής του γλώσσας (και όχι άδικα: η ελληνική δεν έχει θηλυκά σε -ας και -ής!), όταν χρειαστεί να τους κλίνει καταφεύγει στο ασφαλές λιμάνι της πεποιημένης γλώσσας, της καθαρεύουσας. Ίσως υπάρχουν κι άλλες ερμηνείες.
Δεν έκανα γκάλοπ για τα άλλα τρία ουσιαστικά του άρθρου (εισαγγελέας, βουλευτής, ταμίας). Ίσως κάποια άλλη φορά. Μπορώ όμως να υποθέσω ότι η γενική «της εισαγγελέως» θα αποσπούσε ακόμα μεγαλύτερη πλειοψηφία, ενώ ίσως οι άλλες δύο γενικές, της βουλευτού και της ταμίου δηλαδή, να είχαν λιγότερες προτιμήσεις.
Διότι, φυσικά, τα πέντε ουσιαστικά που διάλεξα δεν είναι όλα ίδια. Τα τρία έχουν το ίδιο κλητικό υπόδειγμα, -έας, ενώ τα άλλα δύο ανήκουν σε διαφορετικό το καθένα. Υπάρχει και μια άλλη διαφορά, οτι για το επαγγελματικό ουσιαστικό «ο βουλευτής» υπάρχουν ανταγωνιστικοί έμφυλοι τύποι, η βουλευτίνα και η βουλεύτρια, για τους οποίους βέβαια δεν τίθεται κανένα ζήτημα ως προς την κλίση τους: κλίνονται κανονικά (της βουλευτίνας, της βουλεύτριας) και κανείς δεν θα αναρωτιόταν ούτε στιγμή. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, στο υπόλοιπο άρθρο θα ξεχάσω το ουσιαστικό «βουλευτής» και θα ασχοληθώ με τα άλλα τέσσερα.
Τα άλλα τέσσερα, τόσο τα τρια ουσιαστικά σε -έας όσο και ο ταμίας δεν έχουν έμφυλο τύπο που να έχει κάποια έστω και μικρή αποδοχή. Όταν έβαλα χτες στο Τουίτερ το γκάλοπ, κάποιος φίλος μού είπε:
Το ιδανικό θα ήταν κάποια στιγμή να αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε θηλυκές καταλήξεις σε όλα τα θηλυκά επαγγελματικά: η συγγράφισσα, η γραμμάτισσα κ.ο.κ. Και θα αποδοθεί δικαιοσύνη και θα βγαίνουν και εύκολα οι γενικές
Η αλήθεια είναι ότι η συγγράφισσα έχει προταθεί εδώ και έναν αιώνα, κι όμως δεν έχει πιάσει, ούτε η γραμμάτισσα άλλωστε, παρόλο που τη γραμμάτισσα (και ακόμα περισσότερο τη γραμματίνα / γραμματικίνα) την έχω ακούσει να χρησιμοποιείται.
Στο βιβλίο του «Σεμνωμάτων αναίρεσις» του 1988, ο Γιάννης Καλιόρης επικρίνει δριμύτατα, και με αρκετό οίστρο, από νεοκαθαρευουσιάνικη βέβαια σκοπιά, τη σχολική γραμματική, την οποία κατηγορεί ότι τηρεί αιδήμονα σιγή στο θέμα των επαγγελματικών θηλυκών:
Ολόκληρο αυτό το κεφάλαιο παραλείπεται ανεύθυνα, και ο μαθητής αφήνεται αβοήθητος στο έλεος της δημοσιογραφικής προχειρότητος, των κομματικών ιδιωμάτων και των ποικίλων φανατισμών, όπου άλλοι μεν προτείνουν της γραμματέα ή της γραμματέας, άλλοι της γραμμάτισσας ή της γραμματικίνας, ή ακόμα η συγγράφισσα (χωρίς βέβαια να μας λένε τι προτείνουν για την γραφέα) κ.λπ.
Πιο πάνω, ο Καλιόρης έχει ήδη πει ότι κατ’ αυτόν, η γραμματική πρέπει να προτείνει τη γενική «της συγγραφέως, της γραμματέως». Προσέξτε ότι αντιμετωπίζει με την ίδια περιφρόνηση τον «κανονικό» δημοτικό τύπο γενικής, της γραμματέα, με τους εξεζητημένους και σπάνιους -όλα μπαίνουν στο τσουβάλι του κομματικού ιδιώματος, του φανατισμού και της δημοσιογραφικής προχειρότητας.
Αν έχει ένα δίκιο ο Καλιόρης, είναι ότι οι σχολικές γραμματικές δεν προβάλλουν σε περίοπτη θέση (για να το πω επιεικώς) την κλίση των «η γραμματέας» και τα συναφή. Αν δεν κάνω λάθος, μόνο έμμεσα μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι το θηλυκό κλίνεται όπως το αρσενικό, το οποίο κλίνεται όπως «ο κουρέας». Οι φίλοι δάσκαλοι και φιλόλογοι ας μας πούν τι διδάσκουν οι ίδιοι.
Στο βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων», έχω μια απάντηση στο άρθρο του Καλιόρη (εδώ μια αρχική μορφή της) σε ένα άρθρο με τον ελαφρώς προβοκατόρικο τίτλο «Τα βυζάκια της ταμία», που τον θυμήθηκα την Κυριακή στα μεζεδάκια μας,
Εκεί γράφω:
Το απόσπασμα αυτό του Καλιόρη [που παρέθεσα πιο πάνω] είναι εξόχως διδακτικό. Ο κατά τα άλλα οπαδός της πολυτυπίας Καλιόρης, που θρηνεί εναντίον της μονολιθικής μονοτυπίας όποτε βλέπει να απειλούνται οι παράλληλοι λόγιοι τύποι [π.χ. «της πόλεως»], εδώ γίνεται -ω του θαύματος!- παρεμβατιστής και φωνάζει τον χωροφύλακα: εγκαλεί για παράλειψη τη γραμματική που μας αφήνει απροστάτευτους ακριβώς από την πολυτυπία -πολυτυπία που είναι διπλά απαραίτητη στην προκειμένη περίπτωση, όπου αναζητούμε έναν νέο τύπο ο οποίος θα αναδειχθεί από τη διαπάλη των προτάσεων. Εδώ ακριβώς, που η πολυτυπία είναι πρώτης ανάγκης, ο πολυτυπιστής Καλιόρης γίνεται μονολιθικότερος των μονοτυπικών δημοτικιστών και ρίχνει στο εξώτερο πυρ της δημοσιογραφικής προχειρότητας και των κομματικών φανατισμών τους άλλους τύπους, τους αποκλίνοντες από το ιδανικό του, αποδεικνύοντας για μία ακόμη φορά ότι το κρυφό αντικείμενο του πόθου των περισσότερων εραστών της πολυτυπίας συχνά είναι απλώς η μονοτυπία, αλλά βέβαια η δική τους, η καθαρευουσιάνικη.
Ο κόσμος στις Τράπεζες λέει «η ταμία, της ταμίας» και στο στρατό λέει «η λοχία, της λοχίας». Μπορεί το η λοχία να φαίνεται αντιαισθητικό, αλλά πολύ πιο αντιαισθητικό είναι να υπάρχουν Θηλυκά με Σ τελικό. Και μη μου πείτε για την πρόοδο και την άνοδο, διότι εδώ έχουμε δεν έχουμε αφηρημένα θηλυκά, αλλά ζωντανά, με βυζάκια, και είναι κόντρα στη φύση να τους φοράμε αρσενική κατάληξη, είναι τραβεστισμός.
Επιπλέον, και ειδικά στην περίπτωση της ταμίας, ο καθαρεύων τύπος «η ταμίας» εκτός από αντιαισθητικός είναι και ανελλήνιστος! Αν κάνουμε τον κόπο να ανοίξουμε το Λίντελ-Σκοτ, θα δούμε ότι στα αρχαία ελληνικά ο μόνος τύπος που υπάρχει είναι ο ταμίας, η ταμία (με την έννοια της οικονόμου). Η ταμία λέει και ο ‘Ομηρος, η ταμία και ο Ξενοφών της κλασικής εποχής, η ταμία και ο Λιβάνιος της ύστερης αρχαιότητας. Ο τύπος η ταμία είναι ο ελληνικός -το η ταμίας των λογίων και του Καλιόρη είναι νεοπαγής βαρβαρισμός 
Πράγματι, ο αρχαίος ελληνικός τύπος είναι «η ταμία» αλλά δεν είναι αυτός ο λόγος που με κάνει να τον προτιμώ και να τον προτείνω. Ο λόγος είναι ότι αυτοί οι λαϊκοί τύποι, δηλαδή «η γραμματέα, της γραμματέας», «η ταμία της ταμίας», «η συγγραφέα, της συγγραφέας» και «η εισαγγελέα, της εισαγγελέας» είναι οι μόνοι που συμφωνούν με τους βαθύτερους νόμους της γλώσσας μας.
Ο λόγος που πολλοί αποφεύγουν ενστικτωδώς να γράψουν «της γραμματέα» και «της συγγραφέα» είναι ότι στα ελληνικά δεν υπάρχει γενική θηλυκού σε -α! Όλες οι γενικές των πρωτόκλιτων θηλυκών είναι σε -ς, της αυγής και της αυλαίας, της θάλασσας και της ανθρωπότητας. Η λύση που προτείνω, αποφεύγει αυτόν τον σκόπελο.
Σημειώνω ότι ο ορθόδοξος δημοτικισμός, που σκέφτηκε να προτείνει τύπους όπως «η ταμίισσα», για κάποιον λόγο που αδυνατώ να τον καταλάβω προσπέρασε με περιφρόνηση τους τύπους που προτείνω, η γραμματέα της γραμματέας και η ταμία της ταμίας. Ο σεβαστός Εμμανουήλ Κριαράς σε άρθρο του (εδώ η σχετική σελίδα) προτείνει, με φθίνουσα σειρά βεβαιότητας, τα: η συγγράφισσα, η γραμμάτισσα και η ταμίισσα (αν και εδώ αναγνωρίζει δυσκολίες) και θεωρεί «τερατώδη» το «η συγγραφέα – της συγγραφέας» αλλά και το «η συγγραφέας – της συγγραφέα». Και καλά, το δεύτερο, που είναι η επίσημη σημερινή λύση του ΛΚΝ, θα το θεωρεί πιθανώς τερατώδες επειδή αντιβαίνει στον νόμο που αναφέραμε πιο πάνω, αλλά το πρώτο, το «η συγγραφέα της συγγραφέας» μάλλον το απορρίπτει επειδή είναι λαϊκό!
Ο ίδιος Κριαράς, σε αλλο άρθρο του, χαρακτηρίζει «βαρβαρικό» τόσο τον τύπο «η γραμματέας της γραμματέα», όσο και τον «η γραμματέα της γραμματέας».
Στα σώματα κειμένων, μου έλεγε φίλη γλωσσολόγος, βρίσκει κανείς πάρα πολύ συχνά τους τύπους «η ταμία, της ταμίας» και «η γραμματέα της γραμματέας». Εγώ θέλω να τους προτείνω επίσημα, και λογαριάζω να τους χρησιμοποιώ στο εξής, αν και αναγνωρίζω ότι αν χρησιμοποιήσετε τον τύπο «η εισαγγελέα της εισαγγελέας» σε δικαστήριο υπάρχει κίνδυνος να σας πάνε μέσα, ενώ αν πείτε «της συγγραφέας» μπορεί η συγγραφέα να σας κόψει την καλημέρα.
Και ο πληθυντικός, κύριε; Όπως σήμερα, απαντώ. Η γραμματέα, της γραμματέας, Οι γραμματείς, των γραμματέων. Έχει το όχι ασήμαντο πρόβλημα ότι είναι αδιαφανές ως προς το φύλο, αλλά μικρό το κακό. (Το ότι ενικός και πληθυντικός ακολουθούν διαφορετικό κλιτικό υπόδειγμα δεν είναι προβλημα, αφού το ίδιο γίνεται σε όλη την κατηγορία των παλιών τριτόκλιτων σε -ις που έγιναν πρωτόκλιτα. Η πόλη της πόλης, αλλά στον πληθυντικό δεν λέμε «οι πόλες» αλλά «οι πόλεις).
Τέλος πάντων, αυτή η λύση νομίζω πως είναι η καλύτερη στο πρόβλημα που μας ταλανίζει -κι έτσι, στο δίλημμα του τίτλου έχω να προτείνω έναν τρίτο δρόμο: το βιβλίο της συγγραφέαΣ!
Dixi et salvavi animam meam, που λέγανε παλιά.
