Την ιδέα για το σημερινό άρθρο μού την έδωσε ένας φίλος στο Τουίτερ, που μου κοινοποίησε ένα πολύ συμπαθητικό βιντεάκι, που παρουσιάζει ένα μωρό φλαμίνγκο που μαθαίνει πώς να στέκεται στο ένα πόδι. Δεν έχω μάθει όμως πώς να ενσωματώνω τα βιντεάκια αυτά εδώ στο ιστολόγιο, οπότε, αν θέλετε να το δείτε, πρέπει να πάτε στο Τουίτερ.
Δεν διάλεξα όμως καλή φωτογραφία για να συνοδέψει το άρθρο, έπρεπε να βρω μία να δείχνει το πουλί να στέκεται στο ένα πόδι. Ας είναι.
Το φλαμίνγκο της φωτογραφίας ανήκει στο είδος Phoenicopterus roseus, και λέγεται επίσης μεγάλο φλαμίνγκο. Υπάρχουν έξι είδη φλαμίνγκων (ας ακτιβίσω λίγο, δεν μου πάει να το αφήνω άκλιτο, κι έχω να ξεπληρώσω και μερικά «τσίρκο», «παλτό» και «καζίνο»), από τα οποία τα δύο, μεταξύ των οποίων και αυτό που βλέπετε, είναι είδη του παλαιού κόσμου.
Στην Ελλάδα τα φλαμίνγκα είναι αποδημητικά, περνάνε τον Μάρτιο όπως ανεβαίνουν προς βορρά ή τον Οκτώβριο κατεβαίνοντας προς Αφρική. Πολλά όμως μένουν εδώ και ξεχειμωνιάζουν σε παράκτιους υγρότοπους στη Θράκη ή αλλού. Είναι πουλί κοινωνικό, ζει σε μεγάλα σμήνη, που φτάνουν εκατοντάδες άτομα και τρέφεται με διάφορα μαλάκια που βρίσκει στα ρηχά νερά. Το καμπυλωτό ράμφος του έχει πολύ ενδιαφέρον από μηχανική άποψη.
Ο φίλος με ρώτησε πώς το λέγαν οι αρχαίοι το φλαμίνγκο, αν βέβαια το ήξεραν. Φαίνεται πως το ήξεραν, αν και οι αναφορές στην ελληνική αρχαία γραμματεία είναι λίγες. Η πιο σημαντική είναι στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, με τον εξής διάλογο:
ΕΥ. νὴ Δί᾽ ὄρνις δῆτα. τίς ποτ᾽ ἐστίν; οὐ δήπου ταὧς;
ΠΙ. οὗτος αὐτὸς νῷν φράσει. τίς ἐστιν ὄρνις οὑτοσί;
ΕΠ. οὗτος οὐ τῶν ἠθάδων τῶνδ᾽ ὧν ὁρᾶθ᾽ ὑμεῖς ἀεί,
ἀλλὰ λιμναῖος. ΕΥ. βαβαῖ, καλός γε καὶ φοινικιοῦς.
ΕΠ. εἰκότως ‹γε›· καὶ γὰρ ὄνομ᾽ αὐτῷ ᾽στὶ φοινικόπτερος.
Βλέπουν ενα πουλί και λέει ο Ευελπίδης: Θεέ μου, ένα πουλί. Τι είν’ αυτό; Δεν είναι παγόνι, ε;
Ο Πεισθέταιρος ρωτάει τον Έποπα, τον Τσαλαπετεινό, ο οποίος απαντάει πως «δεν είναι από τα συνηθισμένα είδη που ξέρετε, είναι λιμναίο πουλί.
«Α τι όμορφο και κόκκινο», λέει ο Ευελπίδης. «Σωστά, γι’ αυτό και τ’ όνομά του είναι φοινικόπτερος», τους πληροφορεί ο Τσαλαπετεινός, δηλαδή κοκκινοπούλι.
Στη λατινική γραμματεία όμως βρίσκουμε πολλές… συνταγές μαγειρικής με φοινικόπτερα, phoenicopteri, ανάμεσά τους και την πληροφορία ότι ο Απίκιος, ο Τσελεμεντές της αρχαίας Ρώμης, θεωρούσε τις γλώσσες των φοινικόπτερων σαν το πιο έξοχο έδεσμα. Και σε γεύματα αυτοκρατόρων βρίσκουμε φοινικόπτερα να καταβροχθίζονται πλάι σε άλλα εξωτικά ζώα, ενώ κι ο Μαρτιάλης συμφωνεί ότι οι γκουρμεδιάρηδες της εποχής αναζητούσαν γλώσσες φοινικόπτερων.
Όταν τον 18ο αιώνα έγινε η ζωολογική κατάταξη του φλαμίνγκου, αρχικά του αμερικάνικου φλαμίνγκου (διότι το ευρωπαϊκό εθεωρείτο ότι ανήκει στο ίδιο είδος), ο Λινναίος το ονόμασε Phoenicopterus ruber, ανασταίνοντας το αρχαίο όνομα. (Δεν ξέρω αν υπάρχει βεβαιότητα ότι ο φοινικόπτερος των αρχαίων είναι το φλαμίνγκο).
Από πού όμως προέρχεται το όνομα φλαμίνγκο; Εμείς το πήραμε από το αγγλ. flamingo, που ανάγεται, μέσω ισπανικών ή πορτογαλικών στο προβηγκιανό flamenc. Στην Προβηγκία έχει και σήμερα πολλά φλαμίνγκα στους άβαθους υγρότοπους των παραλίων, ας πούμε στη Σέτη, τη γενέτειρα του Μπρασένς. Η προβηγκιανή λέξη προέρχεται από το flama, η φλόγα (λατιν. flamma), φλογάτο πουλί, στο χρώμα της φλόγας.
Αυτό το flamenc θυμίζει πολύ το φλαμένκο, τον ισπανικό χορό και τη μουσική των Τσιγγάνων της Ανδαλουσίας. Συνδέονται τάχα αυτές οι δυο λέξεις;
Όσο κι αν φαίνονται ότι συνδέονται, η απάντηση καταρχήν είναι όχι.
Σύμφωνα με ολα τα λεξικά, το ισπανικό flamenco ειχε την αρχική σημασία «φλαμανδικός». Θα ρωτήσετε, με δικαιολογημένη έκπληξη, ποια σχέση μπορεί να έχουν οι Φλαμανδοί με τους τσιγγάνους; Βέβαια, πριν από μερικούς αιώνες η Φλαμανδία (ή Φλάνδρα) ανήκε στην Ισπανία, οπότε ήταν συχνή η παρουσία Φλαμανδών ευγενών στην Ιβηρική, αλλά η σχέση με το φλαμένκο, που ως όρος εμφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα, είναι δυσεξιχνίαστη.
Έχουν προταθεί διάφορες λίγο πολύ ευφάνταστες θεωρίες, όπως ότι ο χορός ονομάστηκε έτσι από τα ζωηρόχρωμα κουστούμια που οι Ισπανοί τα θεωρούσαν χαρακτηριστικά των Φλαμανδών ή ακόμα ότι οι Ανδαλουσιάνοι από αντίφραση, ειρωνικά, ονόμασαν φλαμανδικό τον χορό των Τσιγγάνων, επειδή ακριβώς δεν μοιάζουν καθόλου με Φλαμανδούς. Κάπως πιο πειστική βρίσκω την εξήγηση ότι οι Ισπανοί ονόμαζαν «φλαμένκο» κάθε λογής ξένους, όχι μόνο τους Φλαμανδούς. Άλλοι έχουν προτείνει την εξήγηση ότι οι Τσιγγάνοι θεωρήθηκαν πως έρχονται από βορειοτερα μέρη (όπως αλλού τους λένε Βοημούς), άρα Φλαμανδοί. Υπάρχουν κι άλλες θεωρίες, μία από τις οποίες συνδέει και το όνομα του χορού με το πουλί, το φλαμίνγκο. Το πιθανότερο όμως είναι πως δεν έχουν σχέση.
Κάπου έχω μαζέψει κάτι στιχάκια από φλαμένκο, μεταφρασμένα από κάποιον καλό δημοτικιστή στις αρχές του 20ού αιώνα. Ίσως τα βάλουμε σε μελλοντικό άρθρο. Το φλαμένκο ως είδος μου αρέσει σε μικρές δόσεις. Θυμάμαι μια φορά που έκανα μια μακρινή διαδρομή, πρόσφατα, κι είχα το στικάκι να παίζει μια ανθολογία φλαμένκο. Στο πρώτο τραγούδι θαύμασα τον τραγουδιστή και προσπάθησα να τραγουδήσω μαζί του, το δεύτερο μου άρεσε πολύ, στο τρίτο έτσι κι έτσι, στο τέταρτο άρχισα να βαριέμαι και στο πέμπτο το άλλαξα μην αντέχοντας άλλο. Αλλά βέβαια, γούστα είναι αυτά.
Κλείνω με ένα… φλέγον ζήτημα. Φλαμένκο, φλαμέγκο ή φλαμένγκο; Το ΛΚΝ γράφει φλαμέγκο, ο Μπαμπινιώτης φλαμένγκο, η Βικιπαίδεια φλαμένκο, το Χρηστικό δέχεται και τα τρία αλλά έχει πρώτο τύπο το φλαμένγκο, το ΜΗΛΝΕΓ επίσης δέχεται και τα τρία αλλά με πρώτο τύπο το φλαμένκο.
Για το φλαμίνγκο δεν υπάρχει τέτοια διχογνωμία. Αλλά τα φλαμίνγκα δεν χορεύουν φλαμένκο.
