Οι νεκροί από το δυστύχημα στα Τέμπη έχουν φτάσει τους 57, αριθμός που δεν αποκλείεται να αυξηθεί αφού ακόμα βγάζουν διαμελισμένα πτώματα από τα πρώτα βαγόνια του επιβατικού τρένου. Στο φοβερό δυστύχημα αφιερώσαμε το χτεσινό μας άρθρο και κανονικά σήμερα θα έπρεπε να πούμε κάτι άλλο και ν’ αλλάξουμε παραστάσεις -θα έπρεπε, αλλά δεν είχα όρεξη να γράψω για κάποιο εντελώς άλλο θέμα.
Οπότε, σκέφτηκα μια μέση λύση: να μη γράψω πάλι για το δυστύχημα, αλλά να λεξιλογήσω για τον σιδηρόδρομο και τα τρένα, σήμερα που τελειώνει η βδομάδα και από Δευτέρα να ξεκινήσουμε την καινούργια βδομάδα με κάτι φρέσκο.
Για το τρένο και τον σιδηρόδρομο δεν έχουμε λεξιλογήσει, αν και έχουμε αφιερώσει ένα άρθρο, σχετικά πρόσφατα στην ορθογραφία της λέξης, δηλ. τραίνο ή τρένο, ενώ παλιότερα είχαμε φιλοξενήσει μια συνεργασία φίλου σιδηροδρομικού για το λεξιλόγιο του σιδηροδρόμου. Το άρθρο αυτό το θυμήθηκα χτες, που άκουσα στο ραδιόφωνο ότι, στο πλαίσιο της περικοπής θέσεων στον ΟΣΕ, καταργήθηκαν πριν από μερικά χρόνια θέσεις «πασαγιοφυλάκων» -και στο λεξιλόγιο που λέμε θα δείτε ότι «πασάγιο» είναι η ισόπεδη διάβαση.
Η λέξη «σιδηρόδρομος» εμφανίζεται στα ελληνικά ως μεταφραστικό δάνειο του γαλλ. chemin de fer, λένε τα λεξικά (υπάρχει και το όμοιο γερμανικό Eisenbahn). Στον Μπαμπινιώτη δίνεται χρονολογία εμφάνισης το 1833, μια πληροφορία αντλημένη από τον Κουμανούδη, ο οποίος σημειώνει ότι βρήκε τη λέξη στους Ελληνικούς κώδικες, που είναι μια συλλογή νομολογίας, στην έκδοση του 1833. Κάπως παράξενο το βλέπω να υπήρχε τόσο παλιός ελληνικός νόμος που να μνημονεύει τον σιδηρόδρομο, αλλά δεν μπορώ να το αποκλείσω. (Βέβαια, chemin de fer υπήρχε και πριν από την ατμομηχανή, στα ορυχεία, από τον 18ο αιώνα κιόλας).
Η παλαιότερη ανεύρεση της λέξης «σιδηρόδρομος» που βρήκα εγώ μέσω Google books χρονολογείται από το 1842, στο τεύχος Ιουλίου του περιοδικού «Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων» του 1842, πριν έρθει σιδηρόδρομος στην Ελλάδα.
Η εικόνα δείχνει ένα όρυγμα του «εκ Λισερπάλου εις Μαγκεστρίαν» σιδηροδρόμου. Μαγκεστρία είναι το Μάντσεστερ και Λισέρπαλον είναι περιέργως το Λίβερπουλ. Το «Όρος των Ελαιών» είναι το Olive Mount αγγλιστί, και υπάρχει άρθρο στη Βικιπαίδεια για το όρυγμα αυτό. Ελιές δεν υπάρχουν στο Λίβερπουλ απ’ όσο ξέρω, αλλά έτσι ονομαζόταν μια έπαυλη στην περιοχή.
Ο νόμος για τον σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς ψηφίζεται το 1855. Ο Κουμανούδης στη Συναγωγή νέων λέξεων σημειώνει: Η λέξις ει και ένεκα του εν αυτή δρόμου ουχί κυριολεκτική, όμως εξενίκησεν εν τη κοινή, επειδή η οδός προ αιώνων είχεν εκλείψη από τα στόματα του λαού.
Παραθέτει επίσης ο Κουμανούδης διάφορα παράγωγα και σύνθετα της λέξης όπως: σιδηροδρομώ, σιδηροδρομία, σιδηροδρομικός, -κώς, σιδηροδρομίσκος, σιδηροδρομοβασιλεύς, σιδηροδρομόπλεκτος, σιδηροδρομοποιώ, -ποιία, σιδηροδρομοπορεία, -πορώ, σιδηροδρομοξυριστικόν ταξίδιον (εντάξει, σατιρική λεξιπλασία), να σιδηροδρομοστρωθεί, σιδηροδρομοϋπάλληλος, σιδηροδρομοφάγος, σιδηροδρομοφύλακες. Είναι που είναι… σιδηρόδρομος η λέξη σιδηρόδρομος, μερικά από αυτά τα σύνθετα καταντάνε γλωσσοδέτες, και γι’ αυτό άλλωστε δεν έπιασαν.
Να πούμε ότι εκείνον τον καιρό υπήρχαν στις πόλεις (και στην Αθήνα) και ιππήλατα τραμ, που ονομάστηκαν «ιπποσιδηρόδρομος» και απλούστερα τραμβάϊ (από τη γαλλοπρεπή προφορά του αγγλ. tramway). Ο Κουμανούδης μάς λέει ότι ο Ασώπιος είχε προτείνει το «τραμβείον», όταν εμφανίστηκε ατμοκίνητο τραμ, για να αποφύγουμε «το ατοπώτατον ατμοϊπποσιδηρόδρομος«. Αποφύγαμε και το ατοπότατο και το τραμβείο.
Όπως είπα, σιδηρόδρομο λέμε και την πολυσύλλαβη λέξη, ενώ τη λέξη τη χρησιμοποιούμε και για μεταλλική ράβδος επάνω στην οποία είναι προσαρμοσμένο ένα αντικείμενο, έτσι ώστε να κινείται ελεύθερα από τη μία άκρη της ως την άλλη -ας πούμε, στις κουρτίνες ή για προβολείς.
Το τρένο, πάλι, η αμαξοστοιχία ας πούμε, ετυμολογείται από το ιταλ. treno, που προέρχεται από το γαλλ. train, ένας όρος που ανάγεται στο ρήμα trainer και αρχικά χρησιμοποιόταν για ομάδα ομοειδών πραγμάτων που ακολουθούν το ένα το άλλο, πχ για κοπάδι ζώων και, τον 17ο αιώνα, για νηοπομπή.
Το τραίνο, όπως γραφόταν τότε, δεν υπάρχει ως όρος στον Κουμανούδη. Όχι επειδή δεν υπήρχε στη γλώσσα, αλλά επειδή ο Κουμανούδης δεν κατέγραφε λαϊκές λέξεις. Κι επειδή δεν το καταγράφει ο Κουμανούδης, ούτε ο Μπαμπινιώτης (ή άλλο λεξικό) μας δίνει την πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά. Και πάλι μέσω Google books βρίσκουμε πολλές ανευρέσεις στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως στον Παρνασσό το 1885: διέρχεται καπνίζον και παταγωδώς συρίζον τραίνον σιδηροδρόμου.
Και σε άλλα παλιά κείμενα βλέπω παρόμοια δίλεκτα (σιδηροδρομικόν τραίνον, ας πούμε) μέχρι που, αναπόφευκτα, έμεινε μόνο ο όρος «τραίνο(ν)», που από το 1976 γράφεται τρένο, εφόσον είναι δάνειο. (Για την ορθογραφία παραπέμπω στο ειδικό άρθρο μας).
Το τρένο έχει δώσει και κάμποσες εκφράσεις στη γλώσσα μας, όπως «χάνω το τρένο» δηλ. χάνω την ευκαιρία -η έκφραση χρησιμοποιείται κυρίως για ευκαιρίες που χάνονται ανεπιστρεπτί. Νεότερη είναι η έκφραση «πάει τρένο», για κάποιον που προχωράει ακάθεκτος -ας πούμε, στην αρχή της ποδοσφαιρικής σεζόν έλεγαν ότι «ο Παναθηναϊκός πάει τρένο» ή ότι ο Γιοβάνοβιτς τον πάει τρένο. Επίσης, τον καιρό του ΠΑΣΟΚ έλεγαν «κατέβηκε από το τρένο» [της Αλλαγής, εννοείται] δηλ. έθεσεν εαυτόν εκτός κόμματος.
Τέλος, λέμε ότι κάποιος είναι «μυστήριο τρένο» όταν είναι παράξενος, δεν εκδηλώνεται, δεν μπορούμε να εξιχνιάσουμε την προσωπικότητά του.
Πολύ σημαντική είναι η παρουσία του τρένου σε τραγούδια: έχουμε τα Τρένα που φύγαν, του Ξαρχάκου με τη Μοσχσλιού
Η τριάδα συμπληρώνεται με Το τρένο που φεύγει στις 8 ταξίδι για την Κατερίνη, του Μίκη, αλλά και το Κάνε κάτι να χάσω το τρένο του Μητροπάνου. Κι άλλα υπάρχουν, αλλά δεν ξέρω αν είναι εξίσου κλασικά.
Από ταινίες θυμάμαι το Τρένο της μεγάλης φυγής (Runaway train) και το Πέρασμα της Κασσάνδρας -ταινιάρες, αλλά ξένες, διότι στην Ελλάδα «δεν έχουμε τρένα», αν και θα θυμάστε τη Θυμαριά, που είναι κόμβος, με σταθμάρχη τον Μίμη Φωτόπουλο στην κωμωδία Ούτε γάτα ούτε ζημιά με τον Λογοθετίδη. (Και πάλι, συμπληρώστε ελεύθερα).
Στην Ελλάδα δεν έχουμε τρένα. Τις μέρες αυτές,με το δυστύχημα, είδα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έναν χάρτη της Ευρώπης, με τους σιδηροδρόμους κάθε χώρας. Στη Γαλλία ένα πυκνότατο κουβάρι από γραμμές, πιθαμή ελεύθερη δεν μένει στον χάρτη, στη Γερμανία σχεδόν το ίδιο πυκνό δίκτυο, το ίδιο και στις άλλες χώρες, κάπως αραιότερο στον νότο, αλλά στην Ελλάδα μία και μοναδική γραμμή με ατροφικές διακλαδώσεις, κάτι μοναδικό πράγματι.
Δεν έχουμε τρένα επειδή προκρίναμε το αυτοκίνητο; Είναι η συνήθης εξήγηση αλλά δεν τη βρίσκω εντελώς πειστική διότι το σιδηροδρομικό δίκτυο θα μπορούσε να είχε κατασκευαστεί ήδη προπολεμικά, όταν το αυτοκίνητο δεν ήταν διαδεδομένο. Μια άλλη βάσιμη εξήγηση είναι το ανάγλυφο της χώρας, αλλά οι Γάλλοι είχαν φτιάξει σιδηρόδρομο ντεκοβίλ στη Δυτική Μακεδονία από το 1916 και εξάλλου η Ελβετία έχει σιδηρόδρομους παρά το ανάγλυφό της. Θα υπάρχουν και άλλες αιτίες, θα τις πούμε στα σχόλια.
Πάντως, και παρά την πανευρωπαϊκή παρακμή των υποδομών, στην Ευρώπη το τρένο είναι αξιόπιστη λύση που συναγωνίζεται με επιτυχία το αυτοκίνητο ή το αεροπλάνο για μέσες αποστάσεις. Όταν μπορώ να είμαι από το Λουξεμβούργο στο κέντρο του Παρισιού σε 2 ώρες, έστω και με τσουχτερό εισιτήριο, οι άλλες δύο εναλλακτικές ωχριούν. Κι αν το τρένο φέρνει στον νου κάποιων τον μουτζούρη και τον 19ο αιώνα, η Κίνα τα τελευταία χρόνια κάνει θαύματα με τα τρένα της. Σκεφτείτε να μπορούσαμε να πάμε από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη σε μιάμιση ώρα ή από την Αθήνα στο Μόναχο σε 5-6 ώρες (και να βρεθούμε στο κέντρο του Μονάχου, όχι 40 χιλιόμετρα μακριά).
Τι κάθομαι και λέω, ενώ τα ελληνικά τρένα έχουν αφεθεί στην τύχη τους από την πολιτεία εδώ και δεκαετίες, θα μου πείτε. Ε, δίκιο θα έχετε.
