Δημοσιεύω σήμερα με χαρά μια συνεργασία που μου έστειλε ο φίλος μας ο Θόδωρος Πέππας, που είναι γιατρός αλλά επίσης ενδιαφέρεται και για τη γλώσσα και την (ιατρική) ορολογία.
Στο άρθρο του εξετάζει διάφορα παθήματα της ιατρικής ορολογίας, από τη διαφορετική προφορά και γραφή μεταξύ αγγλικών και αμερικανικών μέχρι αστείες παρερμηνείες ιατρικών όρων (βαριούχος αποκλεισμός! -θα είχε γούστο να έδινε κι άλλα παραδείγματα). Σημειώνω ότι στη γρίπη (ή γρίππη) και την ινφλουέντσα έχουμε αφιερώσει άρθρο. Μια και το άρθρο μιλάει και για τους στρεπτόκοκκους, πρόσθεσα την εικόνα στρεπτόκοκκων όπως φαίνονται στο μικροσκόπιο.
Τα Πάθη της (ιατρικής) γλώσσας
Είναι πασίγνωστοι αυτοί οι στίχοι του Ελύτη από το Άξιον Eστί, που αποτελούν τον πιο ωραίο ίσως ύμνο στην ελληνική γλώσσα.
Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική·
το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.
Δεν είναι και τυχαίο όμως πώς οι στίχοι αυτοί εντάσσονται στο δεύτερο μέρος, εκείνο ακριβώς που φέρει τίτλο ΤΑ ΠΑΘΗ…
Γιατί πραγματικά, μύρια όσα πάθη έχει υποστεί η ελληνική γλώσσα, τόσο στο γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο. Τόσο από Έλληνες όσο και κατά την μεταφορά σε ξένες γλώσσες (με ή χωρίς επανεισαγωγή τους). Το κύριο αντικείμενο όμως στο εδώ κείμενο είναι τα πάθη αυτά που αφορούν σε ιατρικούς όρους, κυρίως όταν ξενιτεύτηκαν ή όταν εισήχθησαν.
Mία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της Χειρουργικής, ο Theodore Billroth (1829-1894), δεν έμεινε μόνο στην ιστορία της Ιατρικής με την ομώνυμη τεχνική στις επεμβάσεις του στομάχου, αλλά όντας πολύ καλός μικροβιολόγος περιέγραψε και αυτός ονόμασε έτσι τους στρεπτοκόκκους, από τις Ελληνικές λέξεις στρεπτόν και κόκκος, βάσει της αλυσσοειδούς μορφολογίας τους. Το κακό είναι πως οι γιατροί, μικροβιολόγοι η οιασδήποτε ειδικότητας, ξέρουν μεν τον κόκκο αλλά οι περισσότεροι αγνοούν τι ήταν το στρεπτόν. Που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά το περιδέραιο, το οποίο μάλλον το σκέπτονται με τη λέξη …κολιέ. Ομοίως έμπνευση από την ελληνική γλώσσα είχε λίγα χρόνια αργότερα ο Σκωτσέζος Alexander Ogston (1844-1929), επίσης χειρουργός, με βάση την μορφολογία άλλων κόκκων τους έδωσε το όνομα «σταφυλόκοκκοι». Εδώ έχουμε να σημειώσουμε την πρώτη διαφορά στα …αγγλικά. Επιβεβαιώνεται έτσι και ο George Bernard Shaw «Η Αγγλία και η Αμερική είναι δυο χώρες που χωρίζονται από την ίδια γλώσσα». Στον προφορικό λόγο, όπως ακούγεται σε συνέδρια οι Άγγλοι, μιλώντας για τα μικρόβια αυτά στον πληθυντικό, σέβονται την ελληνική ρίζα έστω και με λατινική γραφή προφέροντάς το «στρεπτοκοκκάϊ, σταφυλοκοκκάϊ»-όπως πράττουν και με το κολοβακτηρίδιο (Η.κολάϊ το E.coli) από το «κόλον», το έντερο στη γενική, ενώ θα ήταν …κακόηχο το «κόλι»). Τα ξαδέλφια τους πέραν του Ατλαντικού, αντιθέτως, το προφέρουν «στρεπτοκοξάϊ» και «σταφυλοκοξάϊ» αντίστοιχα. Οι κεφαλοσπορίνες πάλι, που ξεκίνησαν από ιδιαίτερα ταπεινό περιβάλλον, καθώς η πρώτη απομόνωση από τον Brotzu το 1945, έγινε μέσα από τα απόβλητα υπονόμων στην θάλασσα ενός μύκητα. Αυτός είχε το όνομα Cephalosporium acremonium, τότε-μετά τον ξαναβάφτισαν Acremonium chrysogenum. Η προέλευση από την ελληνική λέξη «κεφαλή» ήταν προφανής, οπότε όπως κεφαλοσπορίνες τις λέμε εμείς, έτσι όμοια «κεφαλοσπόρινς» τις προφέρουν οι Άγγλοι, καθώς και πχ κεφταζιντίμη-κεφτάζιντιμ μια από τους εκπροσώπους της τρίτης γενιάς. Μόνο που περνώντας τον Ατλαντικό άλλαξαν ελαφρά την προφορά τους, όπως οι μετανάστες που μετέτρεψαν το Μπερνστάϊν σε Μπέρνστυν, οπότε τις ακούμε «σεφαλοσπόρινς» και «σεφτάζιντιμ» από αμερικανικά χείλη σαν να είναι προερχόμενες ετυμολογικά από τον σεφτέ ή την σεφταλιά!
Αν όμως λίγοι γιατροί παρακολουθούν συνέδρια στην αλλοδαπή-πολλοί βέβαια πάνε, αλλά λίγοι τα παρακολουθούν! – πολλοί διαβάζουν περιοδικά αλλά και εκεί η ορθογραφία, ή ίσως η ορθή γραφή, αλλάζει ανάλογα με την εθνικότητα του πληκτρολογούντα, ή την χώρα στην οποία έχει μετεκπαιδευθεί. Οι ελληνικές δίφθογγοι αποδίδονται σε αυτό που ονομάζεται …Βρετανικά αγγλικά (British English -BrE σε συντομογραφία!), το μεν «αι» με ‘ae’ ή το ¨οι» με ‘oe’, οπότε η αιμορραγία και ο οισοφάγος γράφονται haemorrhage (το «h» υποδηλώνει την δασεία) και oesophagus αντίστοιχα. Η αμερικανική εκδοχή, δηλαδή τα American English (AmE), απλοποιούν τα πράγματα κατά το «τραίνο-τρένο» και τις γράφουν hemorrhage και esophagus. Οπότε, όποτε έγραφα σε εργασία προέλευση «Νοσοκομείο της Νίκαιας» το είχα ως «Hospital of Nikaea» σεβασθείς τους σεβασθέντες τις διφθόγγους της γλώσσας μου.
Ανεξάρτητα πώς γράφουν την ειδικότητα, Haematology ή Hematology, η γλωσσική προέλευση είναι προφανής όπως και σε πάρα πολλές ιατρικές ειδικότητες, πχ ophthalmology, gastroenterology, endocrinology, με μια μοναδική στραβοτιμονιά! Το pathology που δεν σημαίνει την παθολογία αλλά την παθολογοανατομική και το pathologist συχνά μεταφράζεται λανθασμένα ως «παθολόγος» σε αστυνομικά φιλμ όταν συζητούνται εγκληματολογικά ευρήματα. Αυτό πάντως ισχύει για την ιατρική ειδικότητα, ως απλό ουσιαστικό έχει την έννοια της εξήγησης των νοσημάτων ή διαταραχής λειτουργιών, όπως στη φράση «the pathology of hyperthyroidism..». Αντίθετα, η ακτινολογία ευτύχησε να τη γλιτώσει καθώς δεν χρησιμοποιήθηκε, εισαγόμενη, η λέξη ραδιολογία από το αγγλοσαξονικό radiology, όπου έτσι θα μπορούσε κανείς να μπερδέψει τον σε αυτή ειδικευμένο με τεχνίτη ραδιοφώνου. Εδώ έγινε σωστή μεταφραστική επιλογή εκτιμώντας, πολύ σωστά, ότι η λέξη προήλθε από τα λατινικά radiatio που θα πει ακτινοβολία και radius που είναι η ακτίνα και όχι από το ομώνυμο χημικό στοιχείο.
Στην υπέρταση έχουμε αυτό που λέγεται σημασιολογικό δάνειο από τη γαλλική λέξη γαλλική hypertension, αλλά τάση στα υγρά, κατά την φυσική, είναι η επιφανειακή τάση και για το λόγο αυτό ο σπουδαίος παθολόγος Δάμων Βασιλείου έγραφε πως το νόσημα οφείλεται σε αυξημένη πίεση των αρτηριών άρα πρέπει να ονομάζεται «υπερπίεση» και έτσι το γράφει στη Διαφορική Διαγνωστική του. Βέβαια η ονομασία καθιερώθηκε, όμως μάλλον ορθά ο απλός, μη ιατρικός, κόσμος λέει το νόσημα «πίεση» και «έχω πίεση» αλλά και οι γιατροί γράφουν στη μέτρηση «Αρτηριακή πίεση=….» και όχι «αρτηριακή τάση». Το ίδιο γίνεται και πέραν της Μάγχης, όπου το ιστορικό γράφει “Blood Pressure” ή συνηθέστερα “BP”-παρά τον κίνδυνο να εκληφθεί ως διαφήμιση της εταιρείας πετρελαιοειδών!
Ας πούμε για την γρίππη και τα δυο «π» που κάνουν τον γκουγκλοκορρέκτορα να βγάζει γραμμοειδή εξανθήματα στην υπογράμμιση. Είναι δυο τα «π» που είχε όταν ήλθε στην Ελλάδα-η λέξη, όχι η νόσος! Γρίππη είναι λεξιδάνειο (κι εδώ κόκκινη υπογράμμιση αν και είναι δόκιμος όρος που αναφέρεται στη δανειστική λεξιλογία, ήτοι για λέξεις που έχουν εισέλθει στο λεξιλόγιο από άλλες γλώσσες) που προέρχεται από το γαλλικό grippe, από το ρήμα gripper που θα πει αρπάζω και που έχει γερμανική προέλευση. Η λέξη grippe είναι παλιότερη στα γαλλικά, αλλά με τη σημασία της ασθένειας μαρτυρείται από το 1776, επειδή προφανώς η ασθένεια μάς αρπάζει απότομα. Oπότε ορθά, έστω και υπερήλικα, είναι τα δυο «π» που απλουστεύθηκαν ορθογραφικά αλλά είναι κάπως ασεβές να κατηγορείται, έστω και ηλεκτρονικά, το «ππ» ως ανορθόγραφο, αλλιώς πρέπει ομοίως να καρατομηθεί το ιππικό και το Ιπποκράτειο. Φυσικά όμως υπάρχει και η «ινφλουέντζα» και κυρίως έτσι βλέπουμε στις εφημερίδες να ονομάζεται η νόσος κατά την πανδημία του 1889-1890, ενώ η ανακοίνωση που έκανε ο Καθηγητής Μακκάς προς την Ιατρική Εταιρεία Αθηνών είχε τον τίτλο «Ο επιδημικός κατάρρους εν Αθήναις κατά Δεκέμβριον του 1889». Ως γρίππη-και με δυο «π»-σπάνια αναφέρεται στον τύπο, ενώ αντίθετα στην πανδημία του 1918 επικρατεί πλήρως. Η «ινφλουέντζα» ήρθε από την ιταλική λέξη Influenza και αυτή από την λατινική influentia, επιρροή, επίδραση. Ως όνομα νόσου μπήκε στο αγγλικό λεξιλόγιο το 1743, με προέλευση τη Ρώμη όπως και η πρώτη ευρωπαϊκή πανδημία.
Φυσικά και λεκτικά κακοποιούνται ιατρικοί όροι, υπάρχει δε μεγάλη προσφορά σε ευτράπελα λάθη ασθενών, όπως μερικά που έχω υπάρξει αυτήκοος μάρτυς, όπως «βαριούχο αποκλεισμό» τον υποκλυσμό ή «υπέροχο» τον υπέρηχο. Πολλά έχουν κατατεθεί από συναδέλφους με πλέον σπαρταριστά το «κλιματιστικό» αντί για κλιμακτήριο ή την λαπαροσκόπηση που έγινε «λαμπαδοσκόπηση». Ένοχοι δεν είναι, πάντα, οι ασθενείς, που στο κάτω κάτω της γραφής δικαιούνται να μην έχουν ξαναδεί κάποιον όρο γραπτά ή να τον άκουσαν στραβά, αλλά και μερικοί του ιατρικού κλάδου, οι οποίοι όχι μόνο έχουν εξ ορισμού πανεπιστημιακή μόρφωση αλλά και πλήρη έλλειψη …ελαφρυντικών, ειδικά στον γραπτό λόγο. Πρόκειται για λέξεις που, όσο ανορθόγραφοι και αν είναι ασφαλώς τις έχουν δει πολλές φορές σε ιατρικά συγγράμματα οπότε ίσως είχα δίκιο βλέποντας τα «πλευρίτης» και «βρογχίτης» στα ιστορικά , να σχολιάζω μονίμως «Δεν είναι αρσενικό, όπως τα κοπρίτης, αλήτης, ταγματασφαλίτης…». Μερικές φορές και τα ιατρικά αρχικά τα εισαγόμενα μπορούν να κακοποιηθούν, όπως έγινε σύμφωνα με αφήγηση απολύτως αξιόπιστου συναδέλφου μου με γιατρό που τον ρώτησε τηλεφωνικά » τι είναι το «Μισοφέγγαρο Ταυ!» που είδε σε βιβλιάριο. Τώρα ή δεν ήξερε ότι CT είναι τα αρχικά της αξονικής τομογραφίας ή έκανε ισλαμοφοβικό χιούμορ…άγνωστο.
Υπάρχουν και περιπτώσεις που ο όρος δεν είναι λάθος, απλά είναι η ελληνική μετάφραση του μικροοργανισμού που έχει επικρατήσει με το λατινικό του όνομα , αλλά καλό είναι να αποφεύγονται σε τηλεφωνική επικοινωνία από ιατρούς παλαιάς κοπής, διότι τα βιβλία που τους ανέφεραν έτσι έχουν ηλικία πάρα πολλών δεκαετιών, άρα όμοια και ο χρήστης τους. Παραδείγματα η μετάφραση των Proteus vulgaris και mirabilis, ως Πρωτέας ο κοινός και ο θαυμαστός, αντιστοίχως. Το ίδιο και αν ειπωθεί «Ωϊδιον το λευκάζον» που δεν είναι παρά η πρώτη ονομασία-με ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον καθώς Oidium albicans ήταν το όνομα που έδωσε το 1853 σε ένα μύκητα ο Γάλλος ανατόμος και ιστολόγος Charles-Philippe Robin (που θεωρείται ο πρώτος μυκητολόγος-mycologist κατά την ιστοσελίδα) και που κατέληξε να πάρει το όνομα Candida albicans, μάλλον ταυτολογικά καθώς Candida είναι θηλυκό του λατινικού επιθέτου candidus που θα πει «λευκός, λευκοντυμένος, διαφανής» !
