της Βαρβάρας Ρούσσου
Στη μνήμη της Έλενας Τουμαζή που δεν πρόλαβε να τo δει δημοσιευμένο
Ξαναδιαβάζοντας την ποιητική συλλογή της Βίκυς Κατσαρού Τα κεράσια της Εύας ανέτρεξα στη συλλογή διηγημάτων της Νάσιας Διονυσίου Περιττή ομορφιά (εκδ. Ροδακιό 2017) που είχα λίγο πρωτύτερα διαβάσει. Η συνάφεια ανάμεσα σε μια ποιητική συλλογή μιας Ελληνίδας και τα διηγήματα μιας Κύπριας (συνομήλικες οι δυο τους) μου φάνηκε ερεθιστική για μια πρώτη έρευνα στην κυπριακή λογοτεχνία. Καθώς, όπως παρατηρώ να συμβαίνει συχνά, το βάρος της κριτικής, και των συζητήσεων, πέφτει στην πεζογραφία στράφηκα στην ποίηση που γράφουν γυναίκες της Κύπρου στο σήμερα, δηλαδή μετά το 2000. Υπήρξαν κυρίως οι συλλογές της Αυγής Λίλλη και της Έρινας Χαραλάμπους (θα αναφερθώ σε αυτές αναλυτικά προσεχώς) που με κινητοποίησαν για μια εκτενέστερη έρευνα γύρω από τη σύγχρονη κυπριακή γυναικεία ποίηση που με ενδιαφέρει περισσότερο και θεωρώ ότι είναι σκόπιμο να αναδειχθεί.[1]
Έτσι, προέκυψε αυτό το πρώτο, εισαγωγικό, κείμενο που μπορεί να έχει παραλείψεις αλλά αποτελεί τη βάση μιας εκτενέστερης εργασίας.
Μελετώντας τη σύγχρονη ελληνική ποίηση κυρίως του χρονικού ανύσματος 2000-σήμερα και ιδίως αυτήν που γράφουν γυναίκες συνέβη αρκετές φορές να συμπεριλάβω στις καταγραφές μου βιβλία ποιητριών από την Κύπρο συνυπολογίζοντάς τες έτσι στο ελληνικό εκδοτικό δυναμικό της ποίησης εφόσον γράφουν στην ελληνική γλώσσα και εκδίδουν στην Ελλάδα. Αν όμως ανήκουν στην ελληνική ποίηση άλλο τόσο ανήκουν και στο δυναμικό της κυπριακής, γεγονός που τείνουμε ενίοτε να λησμονούμε όταν τις διαβάζουμε. Και βέβαια, το φαινόμενο δεν αφορά μόνο στις ποιήτριες αλλά γενικά στην κυπριακή ποίηση και λογοτεχνία. Έτσι, μια σειρά ερωτημάτων ανακύπτουν πέρα από τη συμπερίληψη των Κυπρίων λογοτεχνών στη λογοτεχνική κίνηση δύο χωρών (στην ουσία δυο κρατικών υποστάσεων με κοινή κύρια γλώσσα, παρά την ισχύ της κυπριακής διαλέκτου στο ένα κράτος) με ό,τι αυτό συνεπάγεται τυπικά (αριθμητικά δεδομένα, θεσμοί) και ουσιαστικά, πράγμα που μας απασχολεί περισσότερο.
Πόσο το ιδιαίτερο εθνικό και κυρίως γλωσσικό βίωμα εκβάλλει στον ποιητικό λόγο αυτών των ποιητριών/ποιητών; Πώς διαχειρίζονται τις απώτερες βιωματικές ρίζες και το πρόσφατο βαρύ ιστορικοκοινωνικό παρελθόν, ιδίως εάν συνεχίζουν να ζουν στην Κύπρο; Ποιο ποσοστό ποιητριών/ών διαμένει στην Ελλάδα βιώνοντας άμεσα την ελληνική πραγματικότητα ή ζει στην Κύπρο στα ιδιαίτερα συμφραζόμενα της χώρας, στοιχεία που επιδρούν στο έργο τους; Πόσο αποκλίνουν ή συγκλίνουν οι θεματικές τους, οι τρόποι τους με τις/τους Έλληνες ομοτέχνους τους; Θεωρώντας βέβαιη την περίπτωση ποιητριών όπου το τοπικό βίωμα αναδεικνύεται τίθεται το ερώτημα του πώς κκαι αν και κατά πόσον συνδέεται με το φύλο. Εξ αντιθέτου επίσης αναφύεται το ερώτημα για εκείνες τις περιπτώσεις όπου το τοπικό στοιχείο αποκρύπτεται καθολικά.
Γενικά λοιπόν, εάν γνωρίζουμε Κύπριες/ους ποιήτριες/ές είναι εκείνες/οι που κατά κύριο λόγο εκδίδουν στην Ελλάδα, σε ελληνικούς εκδοτικούς οίκους. Επιπλέον, ένας αριθμός ποιητριών/ών που διαβιοί και εκδίδει στην Κύπρο μας είναι άγνωστος. Παράγεται έτσι το ερώτημα για την εικόνα που οι αναγνώστριες/ώστες στην Ελλάδα έχουν σχηματίσει σχετικά με τη σύγχρονη κυπριακή ποίηση στο σύνολό της, εικόνα που κυρίως μπορεί να τροφοδοτηθεί από ανθολογίες που κατά καιρούς έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα.
Φέρνω δυο παραδείγματα συνομήλικων ποιητριών: πρώτα τη Στέλλα Βοσκαρίδου-Οικονόμου την οποία γνωρίζουμε με την τρίτη ουσιαστικά συλλογή της που εκδόθηκε στην Ελλάδα ενώ αγνοούμε τις δύο προηγούμενες κυρίως τη δεύτερη (Φοβ υπογλώσσιο νυχτερινό, εκδ. Τεχνοδρόμιο 2015) μιας και η πρώτη γράφτηκε στην κυπριακή (Αναγέλαστα των γεναικών τζιαί των σκαλαπουντάρων εκδ. Τεχνοδρόμιο 2013). Όμοια βέβαια ισχύουν και για την αρκετά μεγαλύτερη σε ηλικία Ρωξάνη Νικολάου. Εξ αντιθέτου συχνά παραβλέπεται η κυπριακή καταγωγή της Ευτυχίας Παναγιώτου που ζει στην Ελλάδα εδώ και πολλές δεκαετίες και έχει, πέρα από το ποιητικό, γόνιμο μεταφραστικό (Άνν Σέξτον, Ανν Κάρσον, κλασικοί ρομαντικοί ποιητές από κοινού με την Λένα Καλλέργη) αλλά και φιλολογικό έργο (εξαιρετική διδακτορική διατριβή). Με τρεις ποιητικές συλλογές (Μέγας κηπουρός 2007, Μαύρη Μωραλίνα 2010, Χορευτές 2014) και εντός ολίγου την τέταρτη η Παναγιώτου αφενός έχει πολιτογραφηθεί ως ελληνίδα ποιήτρια από τις πλέον αξιοσημείωτες στο ηλικιακό φάσμα που ανήκει (γ. 1980) αφετέρου, όπως θα δούμε, περιλαμβάνεται σε όλες τις ανθολογίες σύγχρονης κυπριακής ποίησης.
Από αριστερά:Νάσα Παταπίου, Νίκη Μαραγκού, Πίτσα Γαλάζη
Αναμφισβήτητα η εντύπωση που έχει διαμορφωθεί οφείλεται σε ποιήτριες/ές που διαχειρίστηκαν το συλλογικό εθνικό τραύμα και επικεντρώθηκαν στο μείζον κυπριακό ζήτημα, από την Αγγλοκρατία μέχρι τον αγώνα της ΕΟΚΑ έως την ανεξαρτησία και αργότερα το πραξικόπημα και την εισβολή, την κατοχή και τη διαίρεση της Κύπρου. Μέσω αυτής της θεματικής γνωρίσαμε ορισμένες/ους και ήρθαμε σε εντέλει επαφή με ολόκληρο το έργο τους ή, στη χειρότερη περίπτωση, τις/τους συνδέσαμε αποκλειστικά με την ποίηση του κυπριακού ζητήματος αποκτώντας ελλιπή και στρεβλή εικόνα: Κώστας Μόντης, Παντελής Μηχανικόςυριάκος Χαραλαμπίδης είναι τα ονόματα των παλαιότερων που έρχονται αμέσως στην επιφάνεια όταν γίνεται γενικά λόγος για κυπριακή ποίηση ενώ από ποιήτριες στις γνωστότερες συγκαταλέγονται οι Πίτσα Γαλάζη (γ. 1940), Νίκη Μαραγκού (γ. 1948-2013), Έλενα Τουμαζή (Ρεμπελίνα γ. 1947) και Νάσα Παταπίου (γ. 1953).
Αλλά η κυπριακή ποίηση δε μένει στο εθνικό τραύμα και ενίοτε παραβλέπεται το γεγονός ότι η σύγχρονη κυπριακή ποίηση δεν ασχολείται μόνο με το ιστορικό υλικό. Οι νεότεροι ιδίως ποιητές/τριες γεννημένοι μετά το 1974 και οι νεότατοι/ες μετά το 1990, αντλούν από μια ποικιλία σύγχρονων θεμάτων, συχνά εναρμονίζονται με τις θεματικές της ξένης ποίησης ή διαχειρίζονται με νέα οπτική το ιστορικό παρελθόν, κάποτε αποσιωπώντας την τραυματική διάστασή του είτε επειδή στρέφονται στο παρόν είτε υιοθετώντας την αποσιώπηση ως πολιτική στάση.
Με το παράδειγμα της Βοσκαρίδου που προανέφερα και την πρώτη συλλογή της στην κυπριακή διάλεκτο έρχεται στο προσκήνιο ένα ακόμη ζήτημα για την κυπριακή λογοτεχνία και την ποίηση που μας απασχολεί εδώ: τα ποιήματα που γράφονται στην κυπριακή διάλεκτο ή ενσωματώνουν λέξεις και φράσεις από αυτήν. Και βέβαια στο πλαίσιο της χρήσης διαλέκτου και της γλώσσας εν γένει εντάσσεται και το θέμα της διπλής ταυτότητας δεδομένου ότι ελληνοκύπριες, τουρκοκύπριες και αγγλόφωνες κύπριες ποιήτριες καλούνται να συνυπάρξουν στο περιορισμένο αριθμητικά κοινό μιας μικρής χώρας. Τα παραπάνω έχουν ήδη γίνει αντικείμενο συζητήσεων από τη λογοτεχνική κριτική και τη φιλολογική έρευνα.
Στη βάση των παραπάνω, επικεντρώνομαι πλέον στο θέμα που θα με απασχολήσει δηλαδή στη χαρτογράφηση και διερεύνηση της σύγχρονης γυναικείας κυπριακής ποίησης που γράφουν Κύπριες γεννημένες από το 1975 και εξής στην ελληνική γλώσσα, εκδίδουν είτε στην Ελλάδα είτε στην Κύπρο. Έτσι, τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται: βαίνει αυξούμενος ο αριθμός των ποιητριών συγκριτικά με τους άντρες ομοτέχνους τους; Πώς αντιδρούν στη ραγδαία διογκούμενη για την Ελλάδα ιδιαίτερα δυναμική ποίηση γυναικών-και θηλυκοτήτων- που θέτει στο επίκεντρο το φύλο και τη σεξουαλικότητα συμμετέχοντας δραστικά στο ρεύμα που ξεκίνησε με το metoo κίνημα αλλά και στην δραστήρια κουήρ κίνηση (και) στη λογοτεχνία; Σε ποιο βαθμό οι Κύπριες ασχολούνται με τις παραπάνω θεματικές πώς και αν αλληλεπιδρούν με την ελληνική γυναικεία ποίηση, ποιοι μεγαλύτεροι ηλικιακά Κύπριοι ποιητές και ιδίως Κύπριες ποιήτριες-προμήτορες επηρεάζουν τη διαμόρφωσή τους, ποιες άλλες θεματικές τις απασχολούν και ιδίως πώς διαχειρίζονται, υπό την οπτική του φύλου τους το κυπριακό ζήτημα;
Περιοδολόγηση και ανθολόγηση
Είναι σκόπιμο να γνωρίζουμε την περιοδολόγηση της κυπριακής ποίησης γενικά. Είναι λοιπόν απαραίτητη μια συντομότατη αναφορά στις ανθολογίες και στον τρόπο που επιλέγοντας ονόματα και θέτοντας χρονικά όρια ιδίως περιοδολογούν την κυπριακή ποίηση. Το ενδιαφέρον εστιάζεται βέβαια από το κομβικό 1974 και εξής εφόσον η πρόθεσή μου είναι η διερεύνηση της γυναικείας κυπριακής ποίησης των τελευταίων ετών.
Πριν ξεκινήσει η αναφορά στις ανθολογίες σύγχρονης κυπριακής ποίησης οφείλεται μνεία στο σημαντικό έργο Ιστορία της Νεότερης Κυπριακής Λογοτεχνίας των Λ. Παπαλεοντίου και Γ. Κεχαγιόγλου (συνεργασία στο Α΄ κεφάλαιο), έκδοση του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών το 2010. Η ιστορία ξεκινά από τον 12ο αιώνα και καταλήγει στον 21ο και αποτελεί το πρώτο, βασικό αλλά και σημαντικότατο εργαλείο για τη μελέτη της κυπριακής λογοτεχνίας.
Απαραίτητη είναι και η αναφορά στη βιβλιογραφία κυπριακής λογοτεχνίας έως το 2001: Σταυρίδης Φοίβος, Λευτέρης Παπαλεοντίου και Σάββας Παύλου, Βιβλιογραφία Κυπριακής Λογοτεχνίας (από το Λεόντιο Μαχαιρά έως τις μέρες μας), μικροφιλολογικά, Λευκωσία 2001.
Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμη και αναγκαία η μνεία στην τεράστια συμβολή του Παπαλεοντίου στην έρευνα, μελέτη και ανάδειξη/προβολή της κυπριακής λογοτεχνίας, πολύτιμη και αδιαμφισβήτητη όχι μόνο εντός Κύπρου αλλά και στον ελλαδικό και γενικότερα ελληνόφωνο χώρο.
Ανθολογίες
Η Ανθολογία Κυπρίων ποιητών. Συμπόσιο Ποίησης επιμ. Σ. Σκαρτσής Σ. Π. Βαρνάβας εκδ. ταξιδευτής 2008 είναι η πρώτη του νέου αιώνα. Περιλαμβάνει ποιήτριες γεννημένες κυρίως τη δεκαετία του ’70.
Στην Ανθολογία σύγχρονης κυπριακής ποίησης. Η Κύπρος μετά το ’90 (εισαγωγή Αλέξης Ζήρας επιμέλεια-ανθολόγηση Βάκης Λοϊζίδης εκδ. Μανδραγόρας 2011) περιλαμβάνονται οι: Χριστιάνα Αβρααμίδου (γ. 1978), Μαρίνα Αρμεύτη (γ. 1974), Ελένη Κεφάλα (γ. 1975), Δάφνη Νικήτα (γ. 1973), Ευτυχία Παναγιώτου (γ. 1980), Μαρία Σιακαλλή ( γ. 1980), Μαρία Θωμά (γ. 1980). Φαίνεται ότι το ηλικιακό όριο του 1980 ως έτος γέννησης αλλά και η έκδοση συλλογής απέκλεισε τις Στέλλα Βοσκαρίδου (γ. 1981) η οποία εκδίδει την πρώτη συλλογή της το 2013, Αντωνίνη Σμυρίλλη (γ. 1987) με πρώτη συλλογή το 2017 και Άρτεμι Χρυσοστομίδου (γ. 1987) με εμφάνιση το 2018. Δεν περιλαμβάνονται η Ρωξάνη Νικολάου (γ. περίπου 1975 με τη συλλογή Ποιήματα 1991-1999 ιδιωτική έκδοση, 2000 και Ψαλιδιστής εκδ. Τεχνοδρόμιον, 2018) και οι γεννημένες επίσης το 1980 Αυγή Λίλλη (πρώτη συλλογή οριακά το 2011 στην Κύπρο) και Έρινα Χαραλάμπους (πρώτη συλλογή το 2020). Επομένως, η εικόνα της εκδοτικής παρουσίας Κύπριων ποιητριών παρέχεται έως ουσιαστικά το 2010 και εύλογα χωρίς τη συμπερίληψη νεότερων με έτος γέννησης μετά το 1980.
Η Ανθολογία νέων Κυπρίων ποιητών (επιμ. Λ. Παπαλεοντίου εκδ. βακχικόν 2018) περιλαμβάνει τις: Ευτυχία Παναγιώτου, Μαρία Θωμά, Αυγή Λίλλη, Μαρία Παπαστεφάνου (γ. 1986), Μυρτώ Παπαχριστοφόρου, Μαρία Σιακαλλή, Αντωνίνη Σμυρίλλη (γ. 1987). Ο Παπαλεοντίου προχωρεί ακόμη περισσότερο με τις νεότερες Παπαστεφάνου, Παπαχριστοφόρου, Σμυρίλλη ενώ και πάλι -για τον ίδιο παραπάνω λόγο- δεν ανθολογούνται η Χαραλάμπους και η Χρυσοστομίδου. Συνεπώς η εικόνα αποκτά κάποιες ακόμη ψηφίδες.
Η Ανθολογία κυπριακής ποίησης 1960-2018 (επιμέλεια-εισαγωγή Γιώργος Χριστοδουλίδης-Παναγ. Νικολαΐδης εκδ. κύμα 2018) αναγνωρίζει για το χρονικό αυτό διάστημα τέσσερις «γενιές»: της Ανεξαρτησίας (1960-1974), της Εισβολής (1974-1990), της Κατοχής και της Αφθονίας (1990-2010) και τη νεότερη, την οποία δεν ονομάζει από ιστορικά/πολιτισμικά γνωρίσματα αλλά Γενιά των Νέων Ποιητών (2010-2018) θεωρώντας την ακόμη, εύλογα, αδιαμόρφωτη. Η ανθολογία περιλαμβάνει σε σύνολο 47 ποιητριών/ποιητών, από τις νεότερες ποιήτριες, που γεννήθηκαν από το 1970 και εξής, τις Μαρίνα Αρμεύτη (1974), Στέλλα Βοσκαρίδου Οικονόμου (1981), Ελένη Κεφάλα (1975), Ευτυχία Παναγιώτου (1980), Αντωνίνη Σμυρίλλη (1987). Ωστόσο, βάσει της γενεακής κατάταξης που έχει επιλεγεί από τους ανθολόγους στη Γενιά των Νέων Ποιητών κατατάσσονται οι Αρμεύτη, Βοσκαρίδου, Σμυρίλλη αλλά όχι περιέργως η Κεφάλα και η Παναγιώτου γεννημένες στο ίδιο χρονικό διάστημα οι οποίες περιλήφθηκαν στην προηγούμενη γενιά. Απουσιάζουν επίσης άλλες ποιήτριες που συμπεριλήφθηκαν στις προηγούμενες ανθολογίες. Με κριτήριο το έτος έκδοσης του πρώτου βιβλίου ωστόσο (για την Αρμεύτη 2018, για την Βοσκαρίδου 2013, για την Κεφάλα 2007, την Παναγιώτου 2007 και τη Σμυρίλλη 2017) δικαιολογεί για όλες, όπως και το έτος γέννησης, την παρουσία τους στην ομάδα των νεότερων ενώ δικαιολογημένα απουσιάζουν και πάλι ποιήτριες που εκδίδουν από το 2018 και εξής. Εύλογα επίσης, και για τον ίδιο λόγο (γ. 1972) δεν ανθολογείται η Τζιαούρη-Χίλμερ η οποία εκδίδει την πρώτη ποιητική της συλλογή Ελλιπές μέτρο το 2022 (εκδ. Σαιξπηρικόν) ενώ είχε εμφανιστεί το 2020 με συλλογή διηγημάτων (Γραμμή ανάμεσά μας εκδ. Το Ροδακιό).
Άφησα τελευταία την Ανθολογία σύγχρονης Κυπριακής ποίησης (εισαγωγή Λεύκιος Ζαφειρίου, επιμέλεια Λεύκιος Ζαφειρίου, Λουκάς Αξελός εκδ. Στοχαστής 1985) ως παλαιότερη. Επομένως είναι εκείνη που δίνει τις ποιήτριες που προηγήθηκαν, σχεδόν μια ή και δύο γενιές πίσω. Ποιήτριες που δραστηριοποιήθηκαν από την εισβολή και εξής αναφέρονται: Έλενα Τουμαζή (Ρεμπελίνα), Νίκη Μαραγκού, Μόνα Σαββίδου (1949), Πόπη Σωτηρίου (1950), Αντριάνα Ιεροδιακόνου (1952), Νάσα Παταπίου (1953), Ελένη Θεοχάρους (1953), Ελένη Κυριάκου (1953), Φροσούλα Κολοσιάτου (1954), Νάντια Στυλιανού (1963).
Οι ανθολογίες Ζήρα-Λοϊζίδη και Χριστοδουλίδη-Νικολαΐδη δεν περιέχουν νεότερες ποιήτριες όπως η Παπαστεφάνου αλλά και γεννημένες στη δεκαετία του ’70 όπως η Παπαχριστοφόρου (περιλαμβάνεται στην ανθολογία Παπαλεοντίου), η Νικήτα (περιλαμβάνεται στην ανθολογία Ζήρα-Λοΐζίδη). Εκτός των παραπάνω ανθολογιών βρίσκονται δυο ποιήτριες που θέτουν στο επίκεντρο της ποιητικής του το ζήτημα του φύλου και της σεξουαλικότητας. Πρόκειται για την ποιήτρια και εικαστικό Χαριτίνη Κυριάκου (1978) (με αυτοεκδόσεις που υπογράφει ως Χαριτίνη) και η Αυστραλοκύπρια Κοραλία Δημητριάδη (Koraly Dimitriadis) στις οποίες θα επανέλθω προσεχώς. Επίσης, γενικά παραλείπονται εύλογα οι Τζιαούρη-Χίλμερ, όπως προαναφέρθηκε, και η Μαρία Καντ (Καντωνίδου) η οποία παρουσιάστηκε με την πρώτη συλλογή της stanza (εκδ. Gutenberg) το 2021.
Επισημαίνω τέσσερις ακόμη ανθολογίες:
Ανθολογία νέων Κυπρίων ποιητών επιμ. Παύλος Παρασκευάς εκδ. Μορφωτική Υπηρεσία Υπουργείου Παιδείας 1988
Ανθολογία κυπριακής ποίησης εκδ. Literatura et Artes 2020
Οι νεότεροι. Κύπριοι ποιητές & ποιήτριες 1981-2001 ανθολόγηση και επιμέλεια Αλεξάνδρα Ζαμπά, εκδ. Αρμίδα 2020. Περιλαμβάνει πολύ νέες ποιήτριες που δεν έχουν εκδώσει συλλογή έως το 2020 όπως οι: Μαριλένα Αχιλλέως, Αλεξία Βίκτωρος (γ. 2001), Γαβριέλλα Παναγή (γ. 1993) και άλλες με πρώτη έκδοση (Άννα Ιωαννίδου, Χριστιάνα Καμμένου, Σταυρούλα Μπίου).
Ανθολογία Δύο αιώνες επώνυμης κυπριακής ποίησης (1837-2021), εισαγωγή – γενική επιμέλεια: Λεωνίδας Γαλάζης, ανθολόγηση και επιμέλεια: ομάδα φιλολόγων Λευκωσία, Όμιλος Λογοτεχνίας και Κριτικής, 2021. Ανθολογούνται ποιήματα 332 ποιητών και ποιητριών.
Στις τρεις τελευταίες και πλέον πρόσφατες ανθολογίες θα επανέλθω προσεχώς καθώς εντάσσουν πολύ νεότερες ποιήτριες που εκδίδονται στην Κύπρο. Τίθεται συνεπώς το ίδιο ερώτημα που έθεσα και στην αρχή για την ενημέρωση των αναγνωστριών/ών στην Ελλάδα σχετικά με τις εκδόσεις στην Κύπρο που αιτιολογεί και την τάση σύγχρονων, όπως και παλαιότερων, Κυπρίων ποιητριών -και ποιητών- να εκδίδουν σε ελληνικούς εκδοτικούς οίκους διευρύνοντας το αναγνωστικό τους κοινό.
Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι στο βιβλίο Κείμενα Κυπριακής λογοτεχνίας, τόμος Β΄ (2012) του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου και του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου, η περιοδολόγηση είναι αδρομερής και γενεαλογικά περιορισμένη καθώς ανθολογούνται ποιητές/τριες έως το 1974: Από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έως το τέλος του Β΄, Η ύστερη Αγγλοκρατία (1945-1960), Η γέννηση της Κυπριακής Δημοκρατίας και η γενιά της Ανεξαρτησίας (1960-1974). Κατά συνέπεια, οι περιλαμβανόμενες ποιήτριες ανήκουν σε προηγούμενες ηλικιακά γενιές.
Περίοδος αλλαγών
Στο αφιέρωμα του Διαβάζω στην κυπριακή λογοτεχνία (τχ. 499 2009) ο Λευτέρης Παπαλεοντίου καταθέτει μια σειρά ονομάτων νεότερων ποιητριών/ών που έπονται της «γενιάς της εισβολής» και συνοψίζει βασικά γνωρίσματα της ποίησης που γράφεται το 1990 και το 2000, στοιχεία που επαναλαμβάνει και εμπλουτίζει με μεγαλύτερη βεβαιότητα στην ανθολογία του εννέα χρόνια αργότερα. Συστηματική επίσης είναι και η παρουσίαση της γενιάς του 1990 από τον Λεωνίδα Γαλάζη.
To Δεκέμβριο του 2016 η Νέα Εστία αφιερώνει το τεύχος της στην Κύπρο.[2] Από τα 25 ποιήματα τα είναι γραμμένα από Κύπριες ποιήτριες, όλες παλαιότερες: Κλαίρη Αγγελίδου (γ. 1932), Μόνα Σαββίδου-Θεοδούλου (γ. 1949), Ντίνα Κατσούρη (γ. 1941), Φροσούλα Κολοσιάτου (γ. 1954) πλην της Δάφνης Νικήτα. Αν και το αφιέρωμα καλύπτει μια ευρεία γκάμα θεματικών και περιέχει άρθρα για πολλούς λογοτέχνες, η νεότερη γενιά των ποιητριών υποεκπροσωπείται και από τα μελετήματα κανένα δεν ασχολείται συστηματικά με τη σύγχρονη ποίηση της Κύπρου αν και θα περίμενε κανείς η λογοτεχνική παραγωγή του 2000 έως τα μισά της δεκαετίας του 2010 να αποτελέσει μέρος του αφιερώματος.
Ειδικότερα για τη γυναικεία ποίηση ήδη στην Ανθολογία σύγχρονης κυπριακής ποίησης του 1985 ο Λεύκιος Ζαφειρίου παρατηρεί στην εισαγωγή «Την έντονη παρουσία γυναικείου ποιητικού λόγου.» και μάλιστα με μια καινούργια αίσθηση που τη χαρακτηρίζει «η απογύμνωση και η ρήξη με τη μέχρι τώρα συμβατικότητα». Αυτή ποίηση της «γενιάς της εισβολής» κρίνεται από τον Ζαφειρίου ανανεωμένη χαράζοντας έναν νέο, δικό της δρόμο με έντονες επιρροές από την νεοελληνική αλλά και ευρωπαϊκή ποίηση. Ήδη δηλαδή από το 1985 φαίνονται τα στοιχεία εκείνα που ο Παπαλεοντίου 20 σχεδόν χρόνια αργότερα, το 2009, θα παρατηρήσει άλλα ως παγιωμένα άλλα εν εξελίξει γνωρίσματα της κυπριακής ποίησης του τέλους του 20ου αιώνα και των αρχών του νέου.
Ωστόσο, ο Αντώνης Πετρίδης μιλώντας για το βιβλίο του Κύπρονδε- Παρεμβάσεις στη σύγχρονη κυπριακή (και ελλαδική) λογοτεχνία και θέατρο, (Εκδόσεις Άνευ, 2019) δηλώνει το 2019: «Κάτι καλό συντελείται στα κυπριακά γράμματα, καθώς οι παλαιές εμμονές εγκαταλείπονται, οι νέοι δημιουργοί, πιο εξωστρεφείς, εμφανίζονται περισσότερο (και πιο άμεσα) συντονισμένοι με την παγκόσμια κίνηση και μια σειρά από δημιουργικές συνέργειες συμπυκνώνουν στον τόπο τις παραγωγικές δυνάμεις[…]Αυτή τη στιγμή δραστηριοποιείται στην Κύπρο μια εξόχως δυναμική γενιά ποιητών, πεζογράφων και θεατρικών συγγραφέων, η οποία κινείται στην ηλικιακή ομάδα των 30-50. Οι συγγραφείς αυτοί αναζητούν νέα θεματολογία (πέρα και συχνά μακριά από την εμμονή στο ιστορικό τραύμα του τόπου) και προβάλλουν πιο συντονισμένοι με τα διεθνή ρεύματα.».
Η εξωστρέφεια αυτή συνεπάγεται την αποδοχή εκ μέρους των λογοτεχνών της ιδιαιτερότητας της Κύπρου εντός του παγκόσμιου ιστού όπου η διάδραση ιδιαίτερων και παγκοσμιοποιημένων χαρακτηριστικών είναι διαρκής και παράλληλα την απελευθέρωση από την πίεση ανάδειξης της ιδιαιτερότητας της Κύπρου, της προβολής του δυναμισμού της περιφέρειας σε σχέση με το κυρίως ελληνόφωνη παραγωγή της Ελλάδας (βλέπε Αθήνας). Η απαγκίστρωση από τέτοιες αγκυλώσεις οδηγεί στην ορατή πλέον στροφή σε θεματικές περισσότερο προσωπικές που αντανακλούν το συλλογικό πέρα από το κυπριακό «εμείς» είναι δηλαδή λιγότερο τοπικιστικές/εθνικές. Η αλλαγή του πεδίου, σε τοπικό/κυπριακό επίπεδο, με έμφαση στην τέχνη και την καλλιτεχνική δραστηριοποίηση έδωσε ώθηση σε νέους καλλιτέχνες και λογοτέχνες. Σε αυτό το πλαίσιο, και με την παγκόσμια επιρροή του metoo, το βίωμα του φύλου, η έμφυλη οπτική, η σεξουαλικότητα προβάλλονται από τις ποιήτριες πολύ περισσότερο ανοιχτά σε σχέση με το παρελθόν. Πόσο και κυρίως πώς το έμφυλο στοιχείο συνάπτεται με το εθνικό ετεροκανονιστικό αφήγημα στηρίζοντας ή υπονομεύοντάς το αποτελεί ένα ακόμη ερώτημα.
Το Μάρτιο του 2021 στον Χάρτη (τχ. 27) ο Αντώνης Πετρίδης σε συνέχεια του πρώτου άρθρου του για την πεζογραφία τεσσάρων Κυπρίων γυναικών[3] και με τίτλο « “Écriture féminine” στην κυπριακή ποίηση του 21ου αιώνα» ασχολείται με τέσσερις Κύπριες ποιήτριες (Αυγή Λίλλη, Στέλλα Βοσκαρίδου, Αντωνίνη Σμυρίλλη και την ηλικιακά μεγαλύτερη Ρωξάνη Νικολάου) που, όπως δηλώνει «υλοποιούν […] προσωπικές μεταποιήσεις μιας πολυεπίπεδης écriture feminine, η οποία απομακρύνεται ουσιωδώς από τις κυρίαρχες θεματολογικές, μορφολογικές και γλωσσικές τάσεις της παλαιότερης κυπριακής λογοτεχνίας.». Σημαντικό σημείο εκκίνησης για τα κείμενα που θα ακολουθήσουν αποτελεί η παραπάνω διαπίστωση για τις τέσσερις ποιήτριες που, κατά τη γνώμη μου, βρίσκει ευρύτερη εφαρμογή και στην πλειονότητα των λοιπών ποιητριών: «μορφοποιούν ένα ώριμο πια, ετερότροπο λογοτεχνικό ιδίωμα, που για διάφορους λόγους απομακρύνεται συνειδητά από την «εθνική» θεματολογία περί τα γεγονότα του 1974 ή, όταν καταπιάνεται με αυτά, αποδομεί τα εθνικά αφηγήματα,[…]».
Σε παρόμοιο πλαίσιο, αν και πιο διευρυμένο, τόσο σε αριθμό ποιητριών όσο και σε θεωρητικά σχήματα, επιχειρώντας απαντήσεις σε ερωτήματα, επιδιώκει να κινηθεί και η σειρά κειμένων που θα δημοσιεύονται στον Αναγνώστη (https://www.oanagnostis.gr/ ), φιλοδοξώντας μάλιστα να ανοίξει ένα δίαυλο διαλόγου τόσο με μελετητές και κείμενα σχετικά με τη σύγχρονη κυπριακή ποίηση όσο και με Κύπριες ποιήτριες και ποιητές.
In memoriam
Έλενα Τουμαζή (Ρεμπελίνα)
[1] Ευχαριστώ και τις δυο: την Έρινα Χαραλάμπους για την αρχική συζήτηση, τους πρώτους προβληματισμούς και την αποστολή βιβλίων και την Αυγή Λίλλη για τη ματιά της στο παρόν κείμενο.
[2] Αφιέρωμα στην Κύπρο. Ιστορία. Λογοτεχνία. Τέχνη Νέα Εστία τχ. 1871
[3] Αντ. Πετρίδης, «Η Γυναίκα στο κείμενο» Ακτή (τεύχ. 118, Άνοιξη 2019), 145–161, 193–219) όπου μελετώνται «τρεις σύγχρονες Κύπριες πεζογράφοι γεννημένες από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και εξής (Κωνσταντία Σωτηρίου, Νάσια Διονυσίου, Μαρία Α. Ιωάννου) και μία σχετικά παλαιότερη (Μυρτώ Αζίνα)» όπως ο ίδιος ο Πετρίδης αναφέρει.
