Το ερώτημα του τίτλου επιδέχεται πολλές απαντήσεις. Τι εννοούμε; Πόσα κόμματα υπάρχουν γενικά; Αμέτρητα. Πόσα κόμματα κατεβαίνουν στις εκλογές; Ήταν πενήντα, αλλά κόπηκαν για τυπικούς ή για ουσιαστικούς λόγους πεντέξι, του Κασιδιάρη και μερικά που απειλούσαν να κόψουν ψήφους από τη Νέα Δημοκρατία, κι έτσι έχουν απομείνει πάνω από σαράντα.
Αλλά όταν λέμε κόμμα δεν εννοούμε μόνο «τον πολιτικό οργανισμό που εκφράζει, προασπίζει και προωθεί τα συμφέροντα και τις απόψεις ορισμένου κοινωνικού συνόλου, τάξης ή ομάδας και έχει ως στόχο την κατάκτηση της εξουσίας» (ορισμός από το ΛΚΝ). Μπορεί επίσης να εννοούμε «σημείο στίξης (,) με το οποίο δηλώνουμε λογικό χωρισμό και μικρό σταμάτημα της φωνής στο εσωτερικό της περιόδου ή σε μεγάλες φράσεις».
Παρόλο που η οικογένειά μου ήταν πολιτικοποιημένη, νομίζω ότι τα πρώτα κόμματα που έμαθα ήταν ακριβώς τα σημεία στίξης -μάλιστα, στη δευτέρα δημοτικού (τόσο νωρίς που μου φαίνεται περίεργο, αλλά επειδή θυμάμαι την κυρία Δανάη που μας έβαλε την άσκηση είμαι βέβαιος) η δασκάλα μάς είχε βάλει να μάθουμε απέξω τους κανόνες για το πότε μπαίνει κόμμα, και θυμάμαι πως ήταν μια σελίδα πυκνογραμμένη, με εξαιρέσεις και κόντρα εξαιρέσεις, οπότε πήγα στη γιαγιά μου και την έβαλα να με ακούει μέχρι που έμαθα να απαγγέλλω απέξω τη σελίδα με τους κανόνες, αλλά βέβαια τους κανόνες δεν τους έμαθα. Ύστερα ήρθε η δικτατορία και απαγόρεψε τα κόμματα, οπότε δεν ασχοληθήκαμε πλέον με το θέμα.
Η λέξη «κόμμα» λοιπόν στα νέα ελληνικά έχει αυτές τις δύο βασικές σημασίες. Για την άρση της αμφισημίας, θα μπορούσαμε στην πρώτη περίπτωση να προσδιορίσουμε «πολιτικό κόμμα», αλλά στην πράξη τα συμφραζόμενα ξεδιαλύνουν σχεδόν πάντα το νόημα. Βέβαια, τον καιρό που ξέσπασε η κρίση υπήρχε το λογοπαίγνιο, διπλό μάλιστα, ότι ένα λάθος κόμμα μπορεί να σου χαλάσει τη σύνταξη.
H λέξη κόμμα είναι αρχαία, και όπως συνήθως συμβαίνει άλλαξε κάμποσες σημασίες.
Το κόμμα ετυμολογείται βέβαια από το ρήμα κόπτω, και αρχικά σήμαινε την ανάγλυφη σφραγίδα πάνω στο νόμισμα και πιο γενικά την κοπή νομίσματος (χαλκίοις … κοπείσι τω κακίστω κόμματι, χάλκινα νομίσματα με ελεεινή κοπή, στους Βατράχους του Αριστοφάνη). Στη συνέχεια, η λέξη δήλωσε το κομμένο τμήμα και στην ελληνιστική εποχή το βραχύ μέλος πρότασης, ενώ στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε και για το σημείο στίξης που χρησίμευε για να χωρίσει το βραχύ μέλος της πρότασης.
Η σημασία της πολιτικής μερίδας, της παράταξης εμφανίζεται στην ύστερη αρχαιότητα (“και παν εκείνο το κόμμα το ιουδαϊκόν” στον Μ. Βασίλειο). Υποκοριστικό της λ. κόμμα ήταν το κομμάτιον, το οποίο στα μεσαιωνικά χρόνια έγινε κομμάτιν και κομμάτι.
Η ελληνική λέξη έχει περάσει στα λατινικά και από εκεί αγγλικά, comma, αλλά μόνο για το σημείο στίξης. Για την πολιτική παράταξη, οι Άγγλοι έχουν το party, μια επίσης πολυσήμαντη λέξη, που κατά σύμπτωση έχει περάσει και στη γλώσσα μας με εντελώς διαφορετική σημασία, ένα ωραίο παράδειγμα αμοιβαίου εμπλουτισμού μέσω του γλωσσικού δανεισμού. Θα μπορούσαν να γίνουν κάποια διαγλωσσικά λογοπαίγνια με τα πάρτι των κομμάτων.
Τα πρώτα κόμματα στο νεοελληνικό κράτος ήταν το Αγγλικό, το Γαλλικό και το Ρωσικό, αν και στα χρόνια της επανάστασης χρησιμοποιούσαν επίσης ή περισσότερο την ιταλοφερμένη λέξη «παρτίδο». Για παράδειγμα, όταν οι νεαροί και μορφωμένοι Παν. Μοναστηριώτης και Δημ. Χρηστίδης επισκέφτηκαν την πολιορκημένη Αθήνα το 1826 έμπλεξαν αμέσως στις πολιτικές ίντριγκες και σημείωσαν στο ημερολόγιό τους: «Το φραντσέζικο παρτίδο είναι συστημένο όλο από ανθρώπους ξεβράκωτους και εκ του εναντίου το αγγλικόν ήτον και είναι από ανθρώπους ευυπολήπτους και ευκαταστάτους».
Αργότερα, που επικράτησε πια η θεσμική λέξη «κόμμα», ο Εμμανουήλ Ροΐδης έδωσε έναν σαρκαστικό ορισμό της που αξίζει να τον θυμηθούμε:
Αν υπήρχε λεξικόν της νεοελληνικής γλώσσης, νομίζομεν ότι ο ορισμός της λέξεως «κόμμα» ήθελεν είναι ο ακόλουθος: «Ομάς ανθρώπων ειδότων ν’ αναγινώσκωσι και ν’ ανορθογραφώσιν, εχόντων χείρας και πόδας υγιείς αλλά μισούντων πάσαν εργασίαν, οίτινες, ενούμενοι υπό ένα οιονδήποτε αρχηγόν, ζητούσι ν’ αναβιβάσωσιν αυτόν διά παντός μέσου εις την έδραν πρωθυπουργού, ίνα παράσχη αυτοίς τα μέσα να ζώσι χωρίς να σκάπτωσι».
Την ίδια περίπου εποχή, ο Κουμανούδης καταγράφει στη Συναγωγή του τις εξής παράγωγες και σύνθετες λέξεις: κόμμα, κομματάρχης, κομματαρχία, κομματαρχιδείς [οι όντες υπό τους κομματάρχες!], κομματαρχίσκος, κομματαρχισμός, κομματαρχογράφοι [οι εφημεριδογράφοι υπέρ κομματαρχών], κομματηδόν, κομματίδιον, κομματίζω, κομματικομαθέστατος, κομματικός, κομματικότης, κομματικόχρους, κομματικώς, κομματισμός, κομματίτις [πολιτική νόσος], κομματοδεσπότης, κομματοδουλοσύνη, κομματοζυγός, κομματοκρατείται, κομματοκρατία, κομματοκρατικοί, κομματομιξία, κομματοπαράδοτον έθιμον, κομματοποιός, κομματοσπαρακτικός, κομματοσύνη, κομματοφοβία.
Περιέργως λείπει το «κομματίζομαι». Σήμερα οι περισσότερες από τις παραπάνω δεν ακούγονται, έχουμε όμως την κομματικοποίηση και τα παράγωγά της, το κομματόσκυλο και την κομματίλα.
Ακόμα, είχαμε για πολύ καιρό δικομματισμό, που κλονίστηκε σοβαρά μετά την κρίση και την ανάδυση ενός αριστερού κόμματος ως δεύτερου πόλου -το άθροισμα των ποσοστών των δύο πρώτων κομμάτων κατακρημνίστηκε από το 85% που ήταν στη δεκαετία του 80 σε κάτω από 50% το 2012, για να ανεβεί στη συνέχεια και να φτάσει στο 70% στις τελευταίες εκλογές.
Έχουμε ακόμα μονοκομματικές κυβερνήσεις, όπως ήταν όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις από τη μεταπολίτευση και μετά έως το ξέσπασμα της κρίσης ή κυβερνήσεις συνεργασίας, που αποτελούν τον κανόνα στη Δυτική Ευρώπη και που εμείς τις γνωρίσαμε μετά την κρίση. Φυσικά, εδώ είναι βαρύνουσα η επιρροή του εκλογικού συστήματος· ο εκλογικός νόμος στην Ελλάδα ανέκαθεν ήταν σχεδιασμένος για να διευκολύνει τον σχηματισμό ισχυρών, αυτοδύναμων κυβερνήσεων, ακόμα και με μεθοδεύσεις όπως το μπόνους των 40 ή 50 εδρών για το πρώτο κόμμα (κάτι που δεν αποκλείεται να είναι παγκόσμια πρωτοτυπία).
Στις εκλογές της 21ης Μαΐου, που θα γίνουν με απλή αναλογική, υπάρχουν θεωρητικά οι δυνατότητες να σχηματιστεί κυβέρνηση συνεργασίας -κάτι που, κατά τη γνώμη μου, θα είναι πολύ θετικό αποτέλεσμα για τον εκσυγχρονισμό της πολιτικής μας ζωής. Στο χέρι μας είναι.
