Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 15 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.
Μια από τις λέξεις που ακούγονται συνεχώς από τότε που ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι και η προπαγάνδα. Ακούμε για τη ρωσική προπαγάνδα και τους τρόπους αντιμετώπισής της, ενώ και η ρωσική πλευρά κατηγορεί την ουκρανική προπαγάνδα· το πλακάτ που σήκωσε η θαρραλέα Ρωσίδα δημοσιογράφος Μαρίνα Οβσιανίκοβα στη ζωντανή εκπομπή του ρωσικού καναλιού καλούσε τους συμπολίτες της να «μην πιστεύουν την προπαγάνδα», ενώ τις προάλλες άκουσα στη γαλλική τηλεόραση ότι, σύμφωνα με σφυγμομέτρηση, «το 52% των Γάλλων ενστερνίζεται τουλάχιστον ένα από τα επιχειρήματα της ρωσικής προπαγάνδας». Αλλά και μακριά από τα πεδία των μαχών, διάβασα ότι ο «προπαγανδιστικός μηχανισμός» του κυβερνώντος κόμματος εξαπέλυσε επίθεση στους καλλιτέχνες που συμμετέχουν στη μεγάλη αντιπολεμική συναυλία.
Καθώς εμείς στη στήλη αυτή λεξιλογούμε, θ’ αφιερώσουμε το σημερινό σημείωμα στη λέξη αυτή.
Προπαγάνδα, σύμφωνα με το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας είναι η «συστηματική και κατευθυνόμενη διάδοση ιδεών και πληροφοριών με σκοπό τον επηρεασμό της κοινής γνώμης»· συναφής και ο ορισμός στο λεξικό Μπαμπινιώτη: «η με κάθε μέσο συστηματική προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς ορισμένη κατεύθυνση». Σύμφωνα με τους ορισμούς των λεξικών, η προπαγάνδα δεν περιέχει υποχρεωτικά ψευδείς πληροφορίες, φέικ νιουζ που τα λέμε, και παραπληροφόρηση αλλά δεν τα αποκλείει: με κάθε μέσο, είπαμε.
Η λέξη επιφανειακά μοιάζει να είναι ελληνογενής καθώς φαίνεται να αποτελεί σύνθετο με την πρόθεση «προ», αλλά εδώ τα φαινόμενα απατούν: στην πραγματικότητα, πρόκειται για λατινικό δάνειο. Αποτελεί θηλυκό του γερουνδιακού του ρήματος propago, «διαδίδω, επεκτείνω, αυξάνω», από την πρόθεση pro και το ρήμα pago «μπήγω, φυτεύω».
Ο όρος ξεκίνησε από την εκκλησιαστική σφαίρα και συγκεκριμένα από το Βατικανό· ένα συνοδικό όργανο της Καθολικής εκκλησίας, το οποίο τέθηκε σε λειτουργία από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΕ’ το 1622, ονομάστηκε Congregatio de propaganda fide, δηλαδή «Σύνοδος προς διάδοση της πίστεως», καθώς είχε αρμοδιότητα την εποπτεία των ιεραποστολών -αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για την προώθηση της Ουνίας. Η σύντομη ονομασία του οργάνου αυτού ήταν Propaganda.
Από τα λατινικά ο όρος πέρασε στις νεότερες γλώσσες και βέβαια βγήκε από το εκκλησιαστικό πλαίσιο και έφτασε να σημαίνει κάθε κίνημα που διαδίδει κάποια πρακτική ή κάποια ιδεολογία, ενώ στα αγγλικά η σύγχρονη πολιτική σημασία («διάδοση πληροφοριών για την προώθηση μιας πολιτικής άποψης») χρονολογείται από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.
Στα ελληνικά, η λέξη μπήκε από τα γαλλικά στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη «Συναγωγή νέων λέξεων», ο Στέφανος Κουμανούδης αποδελτιώνει τους όρους «προπαγανδίζω» και «προπαγανδιστής» στην Ακρόπολι το 1896 και μάλιστα τους συνοδεύει με θαυμαστικό, που δείχνει ότι κάτι τον ξένισε.
Αρχικά, ο διεθνής αυτός όρος δεν είχε μειωτική σημασία· σήμαινε απλώς τη διάδοση, την προβολή των ιδεών μιας παράταξης. Γι’ αυτό άλλωστε και διάφορες πολιτικές δυνάμεις δήλωναν ότι κάνουν προπαγάνδα με ουδέτερη ή θετική σημασία. Θετικός ήταν και ο, ρωσικής προέλευσης, όρος αγκιτπρόπ (αγκιτάτσια και προπαγάνδα) που φέρνει στο νου τα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης και τις αφίσες του Μαγιακόφσκι. Και σε μας, το ΚΚΕ χρησιμοποιούσε θετικά ή ουδέτερα τον όρο προπαγάνδα («η προπαγάνδα μας») μέχρι πρόσφατα, προσδιορίζοντας ως «μαύρη προπαγάνδα» την αντικομμουνιστική προπαγάνδα των αστικών κομμάτων.
Σήμερα, η ουδέτερη σημασία της λέξης έχει υποχωρήσει· το λεξικό Μπαμπινιώτη την καταχωρεί, αλλά με την ένδειξη «σπανιότερα». Στις μέρες μας, όταν λέμε για προπαγάνδα σχεδόν πάντοτε η χροιά είναι αρνητική. Και βέβαια, δεν αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη τώρα με τη ρωσική εισβολή και τον πόλεμο. Για παράδειγμα, επανειλημμένα η σημερινή κυβέρνηση ή σχολιαστές φίλα προσκείμενοι σε αυτήν έχουν προσάψει στην αντιπολίτευση την εξωφρενική κατηγορία ότι ενστερνίζεται ή ακόμα και προωθεί την τουρκική προπαγάνδα.
Αλλά και για τη ρωσική προπαγάνδα ειδικότερα ακούγαμε πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, κυρίως σε συνάρτηση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: κάποιοι την είδαν σε δράση στο δημοψήφιομα για το Μπρέξιτ ή στις αμερικανικές εκλογές του 2016, άλλοι πιο κοντά μας την εποχή της Συμφωνίας των Πρεσπών.
Βέβαια, αφού στον πόλεμο το πρώτο θύμα είναι η αλήθεια, προπαγάνδα, είτε με την κακόσημη είτε με την ουδέτερη σημασία, κάνουν και οι δύο πλευρές. Στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η προπαγάνδα γινόταν με το ραδιόφωνο και με τον κινηματογράφο: Γερμανοί αντιφασίστες εξέπεμπαν από το Λονδίνο, Άγγλοι φασίστες από το Βερολίνο· ο Μπρεχτ έγραψε το σενάριο της αντιναζιστικής ταινίας Και οι δήμιοι πεθαίνουν του Φριτς Λανγκ, με θέμα την εκτέλεση του Χάιντριχ, του τοποτηρητή των Ναζί στην Πράγα, ενώ οι Ναζί γύρισαν ένα «ντοκιμαντέρ» που παρουσίαζε το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Τερεζίενσταντ σαν μια ειδυλλιακή λουτρόπολη που τη χάρισε ο Χίτλερ στους Εβραίους.
Ωστόσο, ενώ το ναζιστικό καθεστώς απαγόρευε (και με την ποινή του θανάτου κάποτε) στους πολίτες του Ράιχ αλλά και των κατεχόμενων χωρών να ακούν ραδιοφωνικούς σταθμούς των συμμάχων, στην Αγγλία η ραδιοφωνική προπαγάνδα του Άξονα ήταν (διορθώστε με αν κάνω λάθος) ελεύθερη· τον εκφωνητή τον είχαν βγάλει κοροϊδευτικά Lord Haw Haw για την επιτηδευμένα μεγαλοαστική προφορά του, και μετά τον πόλεμο τον πέρασαν από δίκη και τον κρέμασαν για προδοσία, αλλά, απ’ όσο ξέρω δεν απαγορεύτηκε να ακούν οι Βρετανοί τη χιτλερική προπαγάνδα.
Σήμερα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει σταματήσει η λειτουργία κάποιων ρωσικών πρακτορείων ειδήσεων, τα οποία επίσης έχουν αποκλειστεί από μεγάλες πλατφόρμες του διαδικτύου -ας πούμε, τα κανάλια RT και Sputnik από την 1η Μαρτίου σταμάτησαν να εκπέμπουν στο YouTube, ενώ και το Τουίτερ φαίνεται ότι λογοκρίνει μηνύματα χρηστών που αναμεταδίδουν ειδήσεις από κάποιες ρωσικές πηγές.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα συγκεκριμένα μέσα ενημέρωσης εκφράζουν τη ρωσική πλευρά και ελέγχονται από το ρωσικό κράτος· βέβαια, είναι μεγάλο ερώτημα αν υπάρχει γενικώς «αντικειμενική» δημοσιογραφία και αν στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες τα μέσα ενημέρωσης είναι ανεξάρτητα -κάτι ξέρουμε και από τη χώρα μας. Ωστόσο, πώς εξηγείται τόση ανασφάλεια; Γιατί να μην ανασκευάζεται απλώς η ρωσική προπαγάνδα; Ή δεν έχουν οι ιθύνοντες εμπιστοσύνη στους πολίτες;
