Στην ταινία του Μπερτολούτσι, ο Τελευταίος αυτοκράτορας είναι o Που Γι, που ανέβηκε στον θρόνο της Κίνας πριν καλά καλά αρχίσει να βαδίζει. Η βασιλεία του ήταν βραχύβια, τουλάχιστον όμως όταν την έχασε έμεινε ζωντανός και τελείωσε ειρηνικά τις μέρες του, έστω και ως κηπουρός.
Ειρηνικά τελείωσε τις μέρες του κι ένας ακόμα τελευταίος αυτοκράτορας, ο Ρωμύλος Αυγουστύλος -κι αυτός είχε στεφθεί έφηβος, και δεν πρόλαβε να συμπληρώσει ούτε χρόνο στον θρόνο της Ρώμης. Και πάλι, ο Οδόακρος, ο Γερμανός «βάρβαρος» βασιλιάς που κυριεψε τη Ρώμη το 476 φάνηκε μεγαλόψυχος και άφησε τον νεαρό να ζήσει σε έναν πύργο στην Καμπανία. Πολλά για τη μετέπειτα ζωή του δεν ξέρουμε, αλλά φαίνεται πως έζησε τουλάχιστον ως το 511.
Η δεύτερη Ρώμη είναι η Κωνσταντινούπολη, αλλά ο δικός της τελευταίος αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, πέθανε μαζί με το βασίλειό του, στην Άλωση, αφού είχε προηγουμένως αρνηθεί να συνθηκολογήσει. Ο λαός αρνήθηκε να συμβιβαστεί με την ιδέα κι έπλασε τον θρύλο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, που θα ζωντανέψει και θα πάρει πίσω τον θρόνο του.
Τρίτη Ρώμη είναι η Μόσχα, που δεν είχε αυτοκράτορες αλλά τσάρους. Όταν όμως ανατράπηκαν οι τσάροι, ήρθαν οι μπολσεβίκοι. Κι ο τελευταίος γραμματέας του ΚΚΣΕ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, ήταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, που έφυγε προχτές από τη ζωή, πλήρης ημερών όπως λέει το κλισέ, αφού ήταν γεννημένος το 1931.
Να αφιερώσουμε το σημερινό σημείωμα στον τελευταίο Γραμματέα, τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, που έγινε αιτία να πλουτίσουν οι περισσότερες γλώσσες του κόσμου με δυο λέξεις, την περεστρόικα (μεταρρυθμίσεις, ας πούμε) και τη γκλάσνοστ (διαφάνεια), που προσπάθησε με την πολιτική της περεστρόικα να ξαναδώσει στο σοσιαλιστικό όραμα τη χαμένη του λάμψη αλλά τελικά δρομολόγησε μια διαδικασία που οδήγησε στην κατάρρευση πρώτα του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και μετά της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο ίδιος τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 1990 για τη συμβολή του στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά το απόγειο της διεθνούς δημοτικότητάς του είχε έρθει μερικά χρόνια νωρίτερα, όταν ανέλαβε ΓΓ του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (τον Μάρτιο του 1985) και εξάγγειλε την πολιτική της περεστρόικα.
Οι εξαγγελίες του Γκορμπατσόφ έγιναν δεκτές ευνοϊκά ή και με ενθουσιασμό στη Δύση, τόσο από τους αντίπαλους της ΕΣΣΔ όσο και από οσους την έβλεπαν με καλό μάτι, κυρίως αριστερούς και κομμουνιστές -προφανώς, δεν μπορεί και οι μεν και οι δε να είχαν δίκιο. Ο Γκορμπατσόφ, που έκανε πολλά ταξίδια απέκτησε πολύ γρήγορα το παρατσούκλι Γκόρμπι, και γύρω στο 1987-88 είχαμε το το φαινόμενο που ονομάστηκε Γκορμπιμάνια, όταν όλοι έπιναν νερό στο όνομα του σύντροφου με το σημάδι στο κούτελο.
Από τότε είναι και η γελοιογραφία του Γιάννη Ιωάννου (Φεβρ. 1987), που δείχνει Μητσοτάκη, Παπανδρέου και Φλωράκη στη Βουλή να τσακώνονται για το ποιος είναι περισσότερο φίλος με τον Γκορμπατσόφ.
Για να είμαι δικαιος, υπήρχαν μέσα στο ΚΚΕ αρκετοί που έβλεπαν με δυσπιστία τον Γκορμπατσόφ και τις εξαγγελίες του, είτε από την αρχή είτε σχετικά σύντομα, παρόλο που η επίσημη γραμμή του κόμματος και το δημόσιο πρόσωπό του, όπως το εξέφραζε τότε ο Ριζοσπάστης, ήταν υμνητικά προς τον ΓΓ του ΚΚΣΕ. Αργότερα, οι κατηγορίες έγιναν απερίφραστες για τον «σημαδεμένο προδότη».
Προδότης δεν ήταν βέβαια. Νομίζω πως καλοπροαίρετα προσπάθησε να ξεκουνήσει μια χώρα κι ένα σύστημα που είχαν πέσει σε στασιμότητα, μεταξύ αλλων εξαιτίας του ανταγωνισμού των εξοπλισμών, και απλώς δεν τα κατάφερε -ίσως το προσπάθησε αργά, ίσως ήταν λίγος, ίσως και η υπόθεση δεν έπαιρνε θεραπεία. Μπορούμε να κάνουμε πολλές ασκήσεις εναλλακτικής ιστορίας, «τι θα γινόταν αν».
Τι θα γινόταν, ας πούμε, αν το 1985 ο Γκρομίκο και οι άλλοι της παλαιάς φρουράς πρότειναν κάποιον άλλο για γραμματέα του κόμματος; Ή, τι θα γινόταν αν το πραξικόπημα του 1991 πετύχαινε; Θα άλλαζε κάτι τριάντα χρόνια μετά; Ή απλώς η κατάρρευση θα ερχόταν και πάλι, με μικρές αλλαγές μόνο στις λεπτομέρειες; Στα σχόλια μπορούμε να το συζητήσουμε αυτό.
Ακριβώς το πραξικόπημα του 1991 έφερε στην πρώτη γραμμή τον Γιέλτσιν, έφερε την απαγόρευση του ΚΚΣΕ, έφερε και την εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν οι πρόεδροι Ρωσίας, Ουκρανίας και Λευκορωσίας αποφάσισαν τη διάλυσή της και την αντικατάστασή της από την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών. Ακολούθησε μια περίοδος πρωτοφανούς πλιάτσικου, που έριξε καμιά δεκαριά χρόνια το προσδόκιμο του μέσου Ρώσου (των αντρών κυρίως) και επέτρεψε σε δεκάδες κομπιναδόρους (συχνά πρώην στελέχη του κόμματος) να συσσωρεύσουν σε ριπή οφθαλμού αμύθητες περιουσίες.
Τώρα που έφυγε ο Γκορμπατσόφ, τα πρωτοσέλιδα του διεθνούς τύπου είναι υμνητικά. Οι πιο πολλοί αριστεροί δεν νομίζω ότι έχουν την ίδια γνώμη, είτε διάκεινται φιλικά προς το σοβιετικό σύστημα είτε κριτικά -ο Τάσος Αναστασίου στην Αυγή έκανε μια γελοιογραφία με τη σημαία της Pizza Hut μεσίστια, θυμίζοντας ότι ο μακαρίτης είχε διαφημίσει τις πίτσες της, τότε που μάζευε χρήματα για φιλανθρωπικούς σκοπούς, για ένα ίδρυμα που είχε ιδρύσει. Δεν θεωρώ τόσο ισχυρή αυτή την κριτική, αλλά είναι βέβαιο ότι μετά το 1991 οι δημόσιες εμφανίσεις του «Γκόρμπι» μού έφερναν στο νου τους αιχμάλωτους βασιλιάδες «βάρβαρων» λαών, που τους έπιαναν οι Ρωμαίοι στρατηγοί και τους έφερναν σιδηροδέσμιους στη Ρώμη όπου τους περιέφεραν σε θριάμβους -εντάξει, τον Γκορμπατσόφ δεν τον είχαν δεμένο.
Στην πατρίδα του άλλωστε, ζούσε μάλλον μέσα σε αδιαφορία. Κάποια φορά, το 1996, είχε βάλει υποψηφιότητα για πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας και πήρε μόλις 0,51%, θλιβερό. Σε τούτο τον αιώνα ίδρυσε ή πρωτοστάτησε στην ίδρυση διάφορων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, που όμως ποτέ δεν απέκτησαν έρεισμα στον ρωσικό λαό. Με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ήρθε ξανά το όνομά του στην επικαιρότητα, καθώς συζητήθηκε η υπόσχεση του Κολ προς τον Γκορμπατσόφ το 1990, ότι αν η ΕΣΣΔ συναινούσε στην επανένωση της Γερμανίας θα μπορούσε να είναι βέβαιη ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκτεινόταν προς ανατολάς. Ο ίδιος δεν έκανε κάποια δημόσια δήλωση για τον πόλεμο, ενώ το Ίδρυμα Γκορμπατσόφ, τις πρώτες πρώτες μέρες, απεύθυνε έκκληση για να σταματήσει η εισβολή και να μη χαθούν ανθρώπινες ζωές.
Πάντως, έχουν περάσει τριάντα ένα χρόνια από τότε που ο Γκορμπατσόφ είχε την ηγεσία της ΕΣΣΔ κι έτσι δεν μπορούμε να πούμε ότι ο μακαρίτης έχει κάποια άμεση σχέση και ευθύνη για τη σημερινή Ρωσία. Ευθύνη έχει για όσα έκανε ή δεν έκανε στο τιμόνι της ΕΣΣΔ -ήταν ηγέτης ενός κόμματος με εκατομμύρια μέλη κι ενός κράτους με ιστορία δεκαετιών, κι όταν απαγορεύτηκε το ένα και κατέρρευσε το άλλο κανείς από τα μέλη του και τους πολίτες του δεν έκαναν το παραμικρό για να τα σώσουν.
Οπότε, βέβαια δεν μπορεί κανείς να τον χαρακτηρίσει πετυχημένο. Αλλά νομίζω πως η ιστορία θα δει στο τέλος με συμπάθεια και όχι με χλεύη τον σύντροφο με το κόκκινο σημάδι στο κούτελο.
