Η σημερινή είναι η 33η μέρα του πολέμου στην Ουκρανία, χωρίς να υπάρχουν σημάδια ότι το θανατικό θα τελειώσει γρήγορα. Η παράνομη και αντίθετη με το διεθνές δίκαιο εισβολή του ρωσικού στρατού στις 24 Φεβρουαρίου δεν ήταν υγιεινός περίπατος: οι Ουκρανοί αντιστέκονται γενναία παρά τις μεγάλες απώλειες εκατέρωθεν. Βαρύ φόρο αίματος φαίνεται να πληρώνουν οι άμαχοι -όπως σε όλους τους σύγχρονους πολέμους (σε αντιδιαστολή: στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η Γαλλία είχε 1.360.000 θανάτους στρατιωτών και 40.000 άμεσους θανάτους πολιτών).
Την ίδια στιγμή η Ευρώπη προσπαθεί να απαγκιστρωθεί από το ρωσικό φυσικό αέριο -και δηλώνει έτοιμη να αγκαλιάσει το αμερικανικό υγροποιημένο φυσικό αέριο, που είναι πολύ ακριβότερο και οικολογικά καταστροφικό, αφού εξορύσσεται με αμφίβολες οικολογικά μεθόδους και κυρίως προϋποθέτει ότι χιλιάδες δεξαμενόπλοια θα διασχίζουν τον Ατλαντικό. Ακόμα, θα χρειαστεί η κατασκευή φαραωνικών υποδομών αποθήκευσης -ενώ καθόλου βέβαιοι δεν είμαστε ότι μπορούν οι ΗΠΑ να καλύψουν τις ενεργειακές ανάγκες της Ευρώπης (και τις δικές τους βεβαίως).
Η Ευρώπη βέβαια φταίει επειδή άφησε τα πράγματα να φτάσουν έως αυτό το σημείο, από το 2014 και μετά. Εδώ που φτάσαμε, οι μόνοι κερδισμένοι είναι η Κίνα, η Τουρκία και βεβαίως οι Ηνωμένες Πολιτείες, που αυτή τη στιγμή επιδίδονται σε έναν πόλεμο δι’ αντιπροσώπων με τη Ρωσία, που θα τον συνεχίσουν μέχρι τελευταίου Ουκρανού -κι ενώ οι Ουκρανοί θα πεθαίνουν, οι Ευρωπαίοι θα πεινούν και θα κρυώνουν.
Τέλος πάντων, μπορεί να είμαι απαισιόδοξος ή να μου διαφεύγουν κάποια δεδομένα, αλλά δεν βλέπω καμιά καλή εξέλιξη για την Ευρώπη σε αυτόν τον πόλεμο. Ειδικότερα όμως για το ενεργειακό ζήτημα, διάβασα στο kosmodromio.gr ένα άρθρο του δημοσιογράφου Γιάννη-Ορέστη Παπαδημητρίου, που το βρίσκω χρήσιμο σαν βάση για τη δική μας συζήτηση, ανεξάρτητα από το αν συμφωνούμε με τις θέσεις του αρθρογράφου. Έχει το επιπλέον ενδιαφέρον ότι χρησιμοποιεί τον λογοτεχνικό όρο «εξαίσιο πτώμα» (cadavre exquis στα γαλλικά), που τον εξηγεί στο τέλος [προσθέτω κάτι σε αγκύλες]. Από εκεί είναι και η εικονογράφηση του άρθρου.
Η Ε.Ε. δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την ενεργειακή κρίση
Η έκρηξη των τιμών στην ενέργεια δεν προέρχεται από λάθος χειρισμούς των «27», αλλά από κεντρικές ταυτοτικές επιλογές τους.
Μετά από μια μακρά και έντονη συνεδρίαση, η χθεσινή Σύνοδος Κορυφής που συγκλήθηκε για να συζητήσει τα τεκταινόμενα στο μέτωπο της Ουκρανίας και τις κοινές ευρωπαϊκές δράσεις για την αναχαίτιση της ενεργειακής κρίσης, έβγαλε λευκό καπνό. Το πρόβλημα είναι ότι όταν καθάρισε ο καπνός, δεν υπήρχε τίποτα από πίσω.
Διαβάζοντας κανείς τις 31 θέσεις που αποτελούν τα συμπεράσματα της χθεσινής Συνόδου, θα καταλάβει εύκολα ότι το μόνο που μπόρεσαν να αποφασίσουν με ασφάλεια οι χώρες που κάθισαν στο χθεσινό τραπέζι είναι ότι αδυνατούν να αποφασίσουν. Έτσι, μετέθεσαν απλά τις συζητήσεις για δράσεις στον Μάιο, ελπίζοντας πιθανώς ότι κάποια μαγική λύση θα έρθει να τους βγάλει από το αδιέξοδο. Δεν θα έρθει – κι αυτό το καθιστά βέβαιο η ίδια η αρχιτεκτονική του ενεργειακού οικοδομήματος της Ε.Ε., με τα αποτελέσματα της Συνόδου να δείχνουν ότι οι ηγέτες των κρατών-μελών είναι τουλάχιστον απρόθυμοι έστω και να επιχειρήσουν να τη διαταράξουν.
Η Ε.Ε. αυτή τη στιγμή έχει βρεθεί στο μεταίχμιο πολλαπλών εξαρτήσεων: εξάρτηση από το ρώσικο φυσικό αέριο, αλλά και εξάρτηση από τις πολιτικές αποφάσεις απεμπλοκής της από αυτό, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία· εξάρτηση από εισαγόμενο πετρέλαιο και άνθρακα· εξάρτηση από τις ΗΠΑ για υγροποιημένο φυσικό αέριο που θα αντικαταστήσει το ρώσικο και εξάρτηση από τις αλλαγές που χρειάζεται να κάνει σε υποδομές (αποθήκες φυσικού αερίου, terminal υποδοχής LNG) που απαιτούν μακροπρόθεσμη απόσβεση· εξάρτηση από τις χρηματιστηριακές αγορές που έχει θεσπίσει στην ενέργεια και τα συμφέροντα που έχουν επενδύσει σε αυτές· εξάρτηση από τις ειδικές ανάγκες (και επιμέρους γεωπολιτικές βλέψεις) των κρατών-μελών της· εξάρτηση από την ανάγκη να διατηρήσει την εύθραυστή συνοχή της· και τέλος, εξάρτηση από το δόγμα που εισήγαγε τριάντα χρόνια πριν για την αναχαίτιση της κλιματικής κρισής, που δεν έχει κάνει και πολλά για την ίδια την κλιματική κρίση, αλλά έχει φέρει σήμερα την Ε.Ε. σε αδιέξοδο.
Αν ο παραπάνω γρίφος φαίνεται δυσεπίλυτος, φταίει κυρίως το ότι είναι. Το πώς φτάσαμε σε αυτό το πολυπαραγοντικό χάος, όμως, έχει να κάνει με την ίδια την ταυτότητα της Ε.Ε., τον τρόπο με τον οποίο αντελήφθη καταστατικά τον εαυτό της και βάσει του οποίου αναπτύχθηκε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες.
Από την εποχή της Συνθήκης του Μάστριχτ άλλωστε, η Ε.Ε. αυτοπροσδιορίστηκε ως μια ουτοπία της ελεύθερης αγοράς και ένας από τους βασικότερους τομείς, τους οποίους φιλοδοξούσε ο νεοσύστατος υπερκρατικός οργανισμός να απελευθερώσει από τα δεσμά του κρατισμού, ήταν η ενέργεια.
Ευθύς εξαρχής από τη γέννηση της Ε.Ε., οι ηγέτες της διατύπωσαν το όραμα της «ενιαίας απελευθερωμένης αγοράς ενέργειας» και με τη βοήθεια των εξουσιών και των θεσμών του ενωσιακού υπερ-εποικοδομήματος, σιγά-σιγά οι πολυπόθητες αγορές άνοιξαν. Από αγαθό, η ενέργεια έγινε ένα από τα πιο επικερδή εμπορεύματα και μάλιστα η νέα πολιτική δεν αρκέστηκε σε κανένα στάδιο από την προμήθεια του καυσίμου ως την ενεργειακή κατανάλωση στις απλές εμπορικές συναλλαγές. Αντίθετα, έχτισε έναν πύργο από διαφορετικά χρηματιστήρια που σήμερα πολλαπλασιάζουν τον αρνητικό αντίκτυπο της κρίσης στην κοινωνία και την οικονομία.
Φυσικά, στον χορό του χρήματος δεν μπήκαν όλοι με τον ίδιο ενθουσιασμό. Μια ματιά στην εξέλιξη των δεικτών ενεργειακής εξάρτησης δείχνει ότι εκεί που η Γαλλία κατάφερει να μειώσει τις εξαρτήσεις της κατά 7%, η Ελλάδα τις αύξησε κατά 12,5%. Όλως τυχαίως, από τις δύο χώρες, η πρώτη ήταν αυτή που στην αρχή της κρίσης έθεσε ρητά το ζήτημα του κατά πόσο είναι επιθυμητή η «ενιαία απελευθερωμένη αγορά ενέργειας»· η δεύτερη, από την άλλη, έχει περάσει ενάμιση χρόνο «θετικής σκέψης» και ευοίωνων προβλέψεων, που όλες έχουν διαψευστεί.
Οι διαφορετικές ταχύτητες, θέσεις και προθέσεις για την αγορά ενέργειας αντανακλώνται πλήρως στην αποτυχία της χθεσινής Συνόδου Κορυφής. Δεν είναι μόνο ότι ανάλογα με την ενεργειακή του εξάρτηση, το κάθε κράτος-μέλος προσήλθε με τη δική του στοχοθεσία, με τις πιο εξαρτημένες χώρες (Γερμανία, Ολλανδία) να μοιάζουν να φοβούνται ότι οι έντονες παρεμβάσεις στην αγορά θα διακινδύνευαν την ικανότητά τους να προμηθεύονται αέριο και τις πιο ανεξάρτητες (Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία) να περιορίζουν τις αξιώσεις τους στην πρόσκαιρη εξομάλυνση των ενεργειακών τιμών.
Αυτό που αποτυπώνει το πρόβλημα είναι κυρίως το ίδιο το αποτέλεσμα της Συνόδου, για το οποίο ο δημοσιογράφος του Euractiv έγραψε πολύ επιτυχημένα στα κοινωνικά δίκτυα ότι είναι «η διπλωματία της Ε.Ε. στα χειρότερά της: ο καθένας παίρνει το στυλό και προσθέτει μια φράση εδώ κι εκεί».
Κάπως έτσι καταλήγουμε σήμερα με την αδυναμία της Ε.Ε. να δεσμευτεί για οτιδήποτε, η οποία παράγει αντί για κείμενο αποφάσεων, ένα «εξαίσιο πτώμα»* που θα ζήλευαν και οι Γάλλοι σουρεαλιστές. Ένα κείμενο που ζητάει παρεμβάσεις για τη χαλιναγώγηση της αγοράς, αλλά ταυτόχρονα καλεί την Κομισιόν να απευθυνθεί στους «ενδιαφερόμενους φορείς» της αγοράς ενέργειας για να δώσουν την ευλογία τους. Που εντέλλεται την Κομισιόν να πάρει μέτρα που θα κατεβάσουν τις τιμές ενέργειας, τα οποία όμως «δεν [θα] επηρεάζουν τους όρους των συναλλαγών σε βαθμό που αντίκειται προς το κοινό συμφέρον» και θα το κάνουν αυτό «διαφυλάσσοντας παράλληλα την ακεραιότητα της ενιαίας αγοράς» και «διατηρώντας τις πρωτοβουλίες για την πράσινη μετάβαση».
Αν κάτι αποκαλύπτει αυτή η ξύλινη, αντιφατική και φοβική γλώσσα του κειμένου συμπερασμάτων, είναι ότι ο ελέφαντας στο δωμάτιο της χθεσινής συνεδρίασης πρέπει να ένιωσε εξόχως παραμελημένος. Μια σοβαρή συζήτηση για την παρούσα κατάσταση θα έπρεπε να ξεκινήσει από τα πεπραγμένα της ίδιας της Ε.Ε. πρώτα και κύρια, αναγνωρίζοντας για παράδειγμα ότι ήταν αυτή που αποφάσισε, εκεί που η αγορά φυσικού αερίου βασιζόταν σε διμερή μακροχρόνια συμβόλαια προμήθειας που θα προστάτευαν από πρόσκαιρες (γεω)πολιτικές αναταραχές, να φέρει στη θέση της μια spot αγορά που είναι έρμαιο των εκάστοτε κρίσεων – οικονομικών, πολιτικών και άλλων. Θα έπρεπε να παραδεχθεί ότι η έννοια της ενεργειακής ασφάλειας και η καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας είναι φύσει αντιθετικές με την εμπορευματοποίηση (πολλώ δε μάλλον τη χρηματιστικοποίηση) της ενέργειας. Θα έπρεπε να ομολογήσει το ολέθριο σφάλμα της αναγνώρισης του φυσικού αερίου ως «μεταβατικού καυσίμου», ενώ αυτό είχε ήδη αποκαλύψει σε μικρότερη κλίμακα τους κινδύνους που εγκυμονεί, με τη μικρότερης κλίμακας ενεργειακή κρίση του 2017.
Θα έπρεπε να πει ότι η στροφή από το ρώσικο αέριο στο αμερικάνικο LNG δεν αλλάζει τίποτα ως προς την ενεργειακή εξάρτηση – αλλάζουν μόνο ο πωλητής, η τιμή και η περιβαλλοντική επιβάρυνση. Τέλος, θα έπρεπε να δεχθεί ότι η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια θα πρέπει να γίνει με άλλα κριτήρια και άλλες αντιλήψεις για το «αγαθό ενέργεια» από αυτές των τελευταίων τριάντα ετών, προωθώντας την ασφάλεια και την αυτάρκεια, έξω από την αγορά και ενάντια σε αυτή.
Αν όμως τα έκανε αυτά, θα ερχόταν σε σύγκρουση με καταστατικές θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης – χώρια που θα όφειλε να ενημερώσει και τους «ενδιαφερόμενους φορείς» που κερδοσκοπούν στις αγορές της και καθοδηγούν την πολιτική της. Δεν υπάρχει τίποτα που να δείχνει ότι θα ήταν έτοιμη για κάτι τέτοιο ή τουλάχιστον, τίποτα τέτοιο δεν φάνηκε στη χθεσινή Σύνοδο Κορυφής.
* Εξαίσιο πτώμα: ομαδικό παιχνίδι που επινόησε ο κύκλος των υπερρεαλιστών του Παρισιού στις αρχές της δεκαετίας του 1920, στο οποίο ο κάθε παίκτης συμπληρώνει μια πρόταση χωρίς να ξέρει τις λέξεις που έγραψαν οι προηγούμενοι. Πήρε το όνομα του από τη φράση που προέκυψε την πρώτη φορά που παίχτηκε: «το εξαίσιο πτώμα πίνει το καινούργιο κρασί» [για την ακρίβεια, «θα πιει»: le cadavre exquis boira le vin nouveau]. Με την ίδια διαδικασία έχουν δημιουργηθεί συλλογικά και ζωγραφικοί πίνακες (βλ. φωτογραφία).
