Χάρης Βλαβιανός, Αναγέννηση, Πατάκης, Αθήνα 2024.
Η αρχή θα μπορούσε να ήταν η εξής: ο γελωτοποιός της βασίλισσας Ελισάβετ, ο πάπας Παύλος Δ΄ και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι «μπαίνουν» σ’ ένα ποίημα, απλά και μόνο για να καταλάβει ο αναγνώστης πως στα χέρια του κρατά μια συλλογή που περιλαμβάνει μια σειρά διαφορετικών πορτρέτων ιστορικών προσώπων που έζησαν σε αυτό που συμβατικά ονομάζουμε «Αναγέννηση». Το όνομα, βέβαια, της Αναγέννησης, τα όρια της οποίας αφορούν τρεις αιώνες, από τον 15ο ως τον 17ο, είναι συνδεδεμένο στο μυαλό όλων μας με μια πολιτιστική έκρηξη, με την παραγωγή σημαντικών ζωγραφικών έργων, πρωτότυπης θρησκευτικής και μη μουσικής, λογοτεχνίας κ.λπ. Κέντρο πάντων και μέτρον αυτών, ο άνθρωπος που θα φέρει στα χείλη των κατοπινών ιστορικών τη λέξη «ουμανισμός».
Άνθρωποι, λοιπόν, θα γράψουν την ιστορία της εποχής με τη ζωή και το έργο τους, κάποτε και με τον θάνατό τους, αν σκεφτεί κανείς πως ανάμεσα στα όσα «παρήγαγε» η Αναγέννηση, είναι και η Ιερά Εξέταση, με τις πυρές της ακόμα να παραμένουν μια ακόμη μαύρη σελίδα στην ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας. Καλλιτέχνες, ιππότες, ιερείς, ζωγράφοι και γλύπτες, πάπες και ιεροεξεταστές, πολιτικοί στοχαστές και πρίγκιπες, αυτοκράτορες και επαίτες, συνθέτουν έναν πολύχρωμο καμβά, τον οποίο ο Χάρης Βλαβιανός στην ποιητική του συλλογή με τίτλο Αναγέννηση και υπότιτλο «39 ποιητικά πορτρέτα» χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη για τη σύνθεση των ποιημάτων του.
Κατά έναν τρόπο, η έννοια του πορτρέτου είναι πολλαπλώς αποκαλυπτική για το ποιητικό εγχείρημα του Βλαβιανού, καθώς αυτό συνδέεται με την ατομικότητα, έννοια που σχηματοποιείται κατά βάση σε αυτό το χρονικό διάστημα που ονομάστηκε «Αναγέννηση». Χαρακτηριστικό, σε αυτή την κατεύθυνση, είναι λ.χ. το πολύ γνωστό έργο του ιστορικού Carlo Ginzburg, Το τυρί και τα σκουλήκια. Ο κόσμος ενός μυλωνά του 16ου αιώνα, όπου ο συγγραφέας καταπιάνεται με την ιστορία ενός απλού, καθημερινού ανθρώπου της εποχής που βρίσκεται στα χέρια της Ιεράς Εξέτασης. Αυτοί, ωστόσο, οι κατά το μάλλον ανώνυμοι πρωταγωνιστές της αναγεννησιακής (τους) ιστορία δύσκολα θα μπορούσαν να παίξουν τον ρόλο της μετωνυμίας μιας τέτοιας εποχής και να αποκτήσουν, θα λέγαμε, κεντρική θέση σε ένα ομαδικό πορτρέτο που θα επιγράφεται «Αναγέννηση».
Η παραπάνω θέση οφείλεται κυρίως στο ότι η Αναγέννηση, για τους μη θαμώνες της μικροϊστορίας, είναι συνδεδεμένη με τα ονόματα επώνυμων, με τη διττή σημασία της λέξης, πρωταγωνιστών της εποχής, όπως π.χ. οι σπουδαίοι ζωγράφοι Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος κ.λπ. Σε αυτούς τους επώνυμους πρωταγωνιστές εστιάζει και η Αναγέννηση του Βλαβιανού. Καθένα από τα τριάντα εννέα ποιήματα που συγκροτούν τον τόμο, ο οποίος, ας σημειωθεί, κοσμείται από μια λεπτομέρεια έργου του Ραφαήλ, είναι αφιερωμένο σε ένα πρόσωπο, το όνομα του οποίου γίνεται τίτλος του ποιήματος. Αυτή η πρακτική δημιουργεί πολύ παράξενες συμβιώσεις, πραγματικά οξύμωρες κάποτε, κάνοντας έναν πάπα να προηγείται ενός εγκληματία, έναν επαγγελματία ακροβάτη να έπεται ενός διάσημου ζωγράφου κ.ά.
Ανάμεσα στις πολλές κατηγοριοποιήσεις, αν δεχθούμε ότι αυτές έχουν κάποιο ενδιαφέρον και κάποια χρησιμότητα για έναν μη φιλόλογο, επιλέγω να σχολιάσω τον τρόπο με τον οποίο είναι γραμμένα αυτά τα τριάντα εννιά ποιήματα, καθώς άλλα μεν παρουσιάζουν είτε ολόκληρο τον βίο κάποιου προσώπου, για να θυμηθούμε και τον Vazari, είτε μια «φέτα ζωής» του, και άλλα απευθύνονται σε κάποιο πρόσωπο. Όπως και να ’χει, ο Βλαβιανός αποδεικνύεται πραγματικά αριστοτεχνικός στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί το προποιητικό του υλικό. Παραλλάσσοντας κάπως τη φράση για τον Γάλλο φιλόσοφο Emmanuel Levinas, για τον οποίο λέγανε ότι φιλοσοφούσε με τη Βίβλο ανοιχτή, μπορούμε να πούμε ότι ο Βλαβιανός γράφει με πλήθος τόμων ανοιχτούς δίπλα του. Κι εδώ, υπάρχει μια μεγάλη αρετή αυτών των συνθέσεων, καθώς το βιβλιακό υλικό δεν παραμένει στο επίπεδο μιας απλής έμμετρης ή μη επανάγνωσης αλλά αποκτά μια νέα, ίσως και πιο ενδιαφέρουσα, ζωή.
Ο Βλαβιανός επισκέπτεται κριτικά τις σελίδες των σχετικών με την Αναγέννηση βιβλίων, αναζητά προσεκτικά τα σημεία εκείνα που θα χρησιμοποιήσει ως πρώτη ύλη, εστιάζει τον φακό του σε κάποιο από αυτά και δημιουργεί. Για όσους γνωρίζουν καλά το έργο του Βλαβιανού, δεν θα είναι έκπληξη η λεπτή ειρωνεία που θα συναντήσουν στις σελίδες της Αναγέννησης, ειρωνεία που εκκινεί σχεδόν πάντα από την ιστορία και την αίσθησή της, για να εξακτινωθεί και να καταλάβει, σε πολλές περιπτώσεις, ολόκληρους τους στίχους του ποιήματος. Ειρωνεία, όμως, καλά δουλεμένη, προσεκτικά τοποθετημένη μέσα στο ποίημα, που λανθάνει στην πρώτη ανάγνωση ενός ποιήματος, σαν λεπτομέρεια κρυμμένη σε κάποιο σημείο του πίνακα, σαν τους βασιλείς που βλέπουμε στον πίνακα του Velázquez. Η τρίτη στιχική ενότητα του ποιήματος «Vittoria Colona», αφιερωμένο στην ποιήτρια 130 ερωτικών ποιημάτων, και αργότερα μοναχή και συνθέτρια περίπου διπλάσιων θρησκευτικών ποιημάτων, καταλήγει: «Ο Θεός, δυστυχώς, δεν διαβάζει ποίηση» (σ. 70). Αντίστοιχα, στο ποίημα «William Cecil», η απορία και ένσταση του ομώνυμου αυλικού της Ελισάβετ για την επιθυμία της να χορηγήσει στον ποιητή Spencer ένα ετήσιο εισόδημα, σαν πράξη ευγνωμοσύνης για ένα του ποίημα, τελειώνει με τις εξής δύο στιχικές ενότητες:
Το ποίημα
«Mother Hubberd’s Tale»
ήταν μια αλληγορία
με σαφείς πολιτικές αιχμές,
την οποία διηγείται ένας κατάκοιτος ποιητής
και από την οποία παρελαύνουν διάφορα ζώα,
ανάμεσά τους μια αλεπού και μια μαϊμού.
Ο Σέσιλ προφανώς ταυτίστηκε με τη μαϊμού.
Συμβαίνει και σήμερα –
πολλές μαϊμούδες, λίγοι Σπένσερ. (σ. 46)
Η Αναγέννηση, λοιπόν, τροφοδοτεί τον Βλαβιανό με επεισόδια που γίνονται πρώτη ύλη για μια σύνθεση. Γιατί, όμως, πορτρέτα; Γιατί, με άλλα λόγια, επιλεγμένες αναφορές σε πρόσωπα που έζησαν τότε, ακόμα κι αν το έργο τους αποτέλεσε σταθμό για μια εποχή-σταθμό της παγκόσμιας ιστορίας; Εδώ βρίσκεται και η μεγαλύτερη αρετή του βιβλίου. Η ομαδική προσωπογραφία, το έργο εκείνο, δηλαδή, που συντίθεται από τις απεικονίσεις τουλάχιστον δύο ατόμων, δίνει πολύ περισσότερες πληροφορίες για την εποχή του, τόσο γι’ αυτή στην οποία αναφέρεται όσο και για εκείνη που το παρήγαγε.
Στην κλασική πλέον μελέτη της για την προσωπογραφία, η Shearer West γράφει πως μια μεγάλη κατηγορία τέτοιων έργων αφορά την έκφραση δυναστειακών, προσωπικών, ιεραρχικών κ.λπ. σχέσεων μέσα στην προσωπογραφία. Κατά έναν τρόπο, αυτό ακριβώς κάνουν τα πορτρέτα του Βλαβιανού. Συνθέτουν ένα πλέγμα, ένα δίκτυο σχέσεων ανθρώπων που όντως μετωνυμικά συνδέθηκαν με την Αναγέννηση. Μόνο που στους στίχους των βιογραφιών τους, οι οποίες στην περίπτωση του Βλαβιανού εκτείνονται από μία μέχρι τέσσερις σελίδες, η ιστορία διαθλάται στα κάτοπτρα του ποιητή. Ταυτόχρονα εντός και εκτός του συγκειμένου, ο Βλαβιανός προσφέρει στους αναγνώστες του μία περιδιάβαση ανά τας οδούς και τας ρίμας των μεγάλων πόλεων του Μεσαίωνα, κρυφοκοιτάζει στα δωμάτια καλλιτεχνών και στοχαστών, τοποθετείται διαγώνια μέσα σε αναγεννησιακά παλάτια και συμβούλια, κρυφακούει συνομιλίες και κάποτε πρωταγωνιστεί σε αυτές.
Θα σου πω κάτι, Φεντερίκο,
που σίγουρα θα σε κάνει να γελάσεις:
Έχεις κάτι κοινό μ’ έναν διάσημο
τραγουδιστή και γόη της εποχής μου,
τον Χούλιο Ινγκλέσιας.
Εσύ δεν ήθελες στα πορτραίτα σου
ν’ αποτυπώνεται η δεξιά πλευρά του προσώπου σου
(είχες χάσει το δεξί μάτι σε κονταρομαχία),
ενώ ο Χούλιο, στις φωτογραφίες
που τραβούσαν οι δημοσιογράφοι,
η αριστερή, επειδή «είχε στραβή μύτη».
[…]
εγώ φέρνω αμέσως στον νου μου
τη φρικτή σου μύτη –
και τώρα που σου γράφω
αυτήν βλέπω μπροστά μου.
Αυτή βγάζει μάτι,
όχι το μάτι που δεν είχες. (σσ. 102-103).
Αυτά, στο ποίημα «Federico da Montefeo».
Και σε αυτή του τη σύνθεση ο Βλαβιανός αποδεικνύει πολλές από τις αρετές της γραφής του που η κριτική έχει από καιρό επισημάνει. Ποιητής-αναγνώστης, δεξιοτέχνης στον χειρισμό «θεμάτων» από την ιστορία, την τέχνη ή τη λογοτεχνία, προσεκτικός στις επιλογές του προποιητικού του υλικού, αριστοτέχνης στην ειρωνεία. Η Αναγέννηση αναδεικνύει ακόμα περισσότερο αυτές τις αρετές του και τα τριάντα εννέα ποιητικά πορτρέτα που δημιουργεί διεκδικούν επαξίως την κορυφή στην ποιητική του.
Διαβάζοντας τη συλλογή, για να κλείσει αυτό το σημείωμα κάπως αναγεννησιακά, δεν μπορείς να μη σκεφτείς τη γνωστή σάλα με τα πορτρέτα στη βίλα Ουφίτσι. Ο Vazari, τον 16ο αι. σχεδιάζει την αίθουσα αυτή ως γραφείο για τον δούκα Cosimo Α΄ των Μεδίκων, ωστόσο, οι απόγονοί του τη μετατρέπουν σε πινακοθήκη που στο εξής φιλοξενούσε προσωπογραφίες εγνωσμένων καλλιτεχνών. Μάλιστα, δύο αιώνες αργότερα, υπήρχε η παράδοση κάθε καλλιτέχνης που επισκέπτεται την Ιταλία να προσφέρει μια του αυτοπροσωπογραφία στη συλλογή Ουφίτσι. Κάπως έτσι λειτουργεί και η Αναγέννηση. Ο Βλαβιανός δεν προσωπογραφεί μόνο αλλά αυτοπροσωπογραφείται, με το τεσσαρακοστό πορτρέτο, το οποίο δικαιωματικά του ανήκει, να συμπληρώνει αυτή την έκθεση.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του ενδέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
