Πριν από είκοσι μέρες είχαμε συζητήσει τον τίτλο της ταινίας Poor things, δηλαδή το γεγονός ότι δεν μεταφράστηκε στα ελληνικά, ενώ σε άλλες χώρες η ταινία παίχτηκε με τίτλο μεταφρασμένο. Κι άλλες φορές μάς έχει απασχολήσει το θέμα της μετάφρασης τίτλων, ιδίως κινηματογραφικών ταινιών.
Ο φίλος μας ο Θόδωρος Πέππας, που ο πατέρας του, ο Θάνος Πέππας, ήταν στέλεχος της Σκούρας φιλμ και έτσι ήταν υπεύθυνος, ανάμεσα στ’ άλλα, για τους ελληνικούς τίτλους των ταινιών, είχε σχολιάσει σε εκείνο το άρθρο. Βρήκα τα σχόλιά του πολύ ενδιαφέροντα και τον παρότρυνα να γράψει κάτι εκτενέστερο. Ανταποκρίθηκε πρόθυμα, κι έτσι έχουμε το σημερινό μας άρθρο. Θα θυμηθούμε μερικές κλασικές ταινίες και θα μάθουμε γιατί και πώς πήραν αυτόν τον τίτλο όταν προβλήθηκαν στην Ελλάδα.
ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΕΙΧΑΝ ΤΙΣ ΔΙΚΕΣ ΤΟΥΣ ΛΕΞΕΙΣ…
Δηλαδή όταν είχαν λέξεις, γιατί κάποιες ταινίες, ενδεχομένως στην προσπάθειά τους να μπουν στα ρεκόρ Γκίνες επέλεξαν γράμματα ή αριθμούς, καθώς πιο σύντομος από το κλασσικό Μ (1931) του Φριτς Λανγκ με τον Πήτερ Λόρρε, συν το ρημέηκ του Losey (1951), ή το Ζ (1968) του Κώστα Γαβρά δεν πρόκειται να υπάρξει. Ταινία με μονοψήφιο αριθμό δεν υπάρχει, ενώ το πλησιέστερο είναι το διψήφιο «10» ( 1979, με την Μπο Ντέρεκ και τον Ντάντλεϋ Μουρ) αλλά υπάρχουν και τίτλοι με δύο γράμματα, όπως το If (1968 ) του Lindsay Anderson-δύο γράμματα, αν και στην ελληνική μετάφραση έγιναν τρία-«Εάν»! Ισοφαρίσαμε όμως κάνοντας το Che του Πολάνσκι (1972) «Τι;» Με τρία γράμματα ή αριθμούς, πολλά, ενδεικτικά το “JFK” και το «300». Τετραψήφια, με χρονολογίες, αρκετά. Το 1492, το 1900 του Μπερτολούτσι, το 1922 του Κούνδουρου και το 1984 τελευταίο φιλμ του Ρίτσαρντ Μπάρτον.
Στους μη μονολεκτικούς τίτλους, όμως…
Οι ξένες ταινίες στα ελληνικά πέρναγαν με τον τίτλο άλλοτε μεταφρασμένο και άλλοτε, συνηθέστερα, με απόδοση που δεν είχε σχέση με τον αρχικό τίτλο, μερικές δε φορές ούτε και με την …ταινία. Το Gunfight at the OK Corral έγινε Μονομαχία στον Πράσινο Βάλτο, παρά το ότι κανενός ..χρώματος βάλτος δεν υπάρχει στο φιλμ. Από την άλλη, πώς να βγάλεις την ταινία «Μονομαχία στο …μαντρί Οκέϋ»; Θα ήταν σαν καυγάς βοσκών σε στάνη! Παλαιότερα, έως και λίγο μετά τον πόλεμο, η αλλαγή ήταν μάλλον ο κανόνας, με εξαίρεση φιλμ από γνωστά μυθιστορήματα -Ανεμοδαρμένα Ύψη, Αποχαιρετισμός στα Όπλα, Για ποιόν χτυπάει η Καμπάνα- σε βαθμό που όταν η ταινία πέρναγε στην ιστορία ως κλασσική επανεκδιδόταν με τον ξενόγλωσσο τίτλο της. Παράδειγμα το My Darling Clementine του Τζων Φορντ που επανήλθε ως «Αγαπημένη μου Κλημεντίνη» αλλά το 1947 παιζόταν με τίτλους «Η ζωή αξίζει μια σφαίρα» και «Καταχθόνιος δίωξις», ενώ ο Κύριος Σμιθ πήγε στην Washington όταν ξαναπαίχτηκε, καθώς το Mr. Smith Goes to Washington πρωτοβγήκε ως «Αμερική, η χώρα της ελευθερίας».
Οπωσδήποτε η αλλαγή τίτλου γινόταν σε χώρες όπου δεν μεταφραζόταν αυτολεξεί ο αρχικός τίτλος που είχε η ταινία στη χώρα προέλευσης. Μερικοί όμως άλλαξαν, όχι από μία γλώσσα σε άλλη, όπως είναι λογικό, αλλά μέσα στην …ίδια γλώσσα, την αγγλική! Η ταινία Livingstone, αγγλική του 1925, έγινε …Stanley στις ΗΠΑ (ήταν Αμερικανός ο εξερευνητής που εντόπισε τον Λίβινγκστον, βλέπετε!) ενώ πιο εντυπωσιακή η αλλαγή τίτλου εντός της …ίδιας χώρας! Το This England ένα φιλμ του 1941 με σκοπό να τονώσει το φρόνημα εν μέσω πολέμου παίχτηκε στην Σκωτία (μετά από την πολύ …σώφρονα ιδέα κάποιου!) ως Our Heritage («Η Κληρονομιά μας»).
Συχνά η αλλαγή τίτλου από την απλή μετάφραση του αγγλόφωνου -πολλές από αυτές τις έκανε ο πατέρας μου δουλεύοντας στη Σκούρας Φιλμ- ήταν αναγκαία όταν αυτός δεν «έλεγε» τίποτε στα ελληνικά. Η έκφραση «πέθαναν φορώντας τις μπότες τους» είχε σημασία για την άγρια Δύση -και μάλιστα όχι την τώρα επικρατούσα ηρωική έννοια, αλλά πως αυτοί που πέθαιναν έτσι, όχι στο κρεβάτι τους δηλαδή, ήταν παράνομοι και πήγαιναν ή από σφαίρα ή από κρεμάλα. Όταν όμως η ταινία με αυτό τον αγγλικό τίτλο και τον Έρρολ Φλυνν ως Κάστερ ήρθε στην Ελλάδα ήταν πολύ πιο λογικό, αλλά και εμπορικό, να «βγει» ως «Η Επέλαση των Δραγώνων». Ακόμα περισσότερο το κλασσικό του Χίτσκοκ «North by Northwest» δεν παραπέμπει σε κάτι στα ελληνικά – ούτε και στα …αγγλικά, ομολογουμένως, εκτός αν είσαι …μελετητής του Σαίξπηρ, στίχος από τον Άμλετ είναι!-οπότε έγινε «Στην σκιά των 4 γιγάντων» Το ωραίο είναι ότι μετά μερικά χρόνια ήλθε ταινία με «βαριά» ονόματα (Ντάγκλας, Γουέην, Σινάτρα, Μπρύννερ) έχοντας περίπου τον ίδιο-με την προαναφερθείσα ελληνική απόδοση του Χιτσκοκείου- τίτλο Cast a giant shadow και ο πατέρας μου που ήταν αυτόματα το έκανε «Τα 4 λιοντάρια της ερήμου» Μια δεκαετία αργότερα δεν είχε …πρόβλημα, ο Αντονυ Κουήν ήταν ..λέων, αλλά ένας, οπότε το The lion of the desert απλά μεταφράστηκε – ενικός ήταν, άλλωστε!
Άλλο παράδειγμα: έρχεται στην Ελλάδα πολεμικό φιλμ με Ρίτσαρντ Γουϊντμαρκ και Τζακ Πάλλανς. Τίτλος Halls of Montezuma (1951)…ε, τώρα. Ειλικρινά, τι να κάνει κάποιος; Να μεταφράσει «Τα σαλόνια του Μοντεζούμα»; Σαν διαφήμιση επίπλου ακούγεται! Πού να ξέρει ο κόσμος ότι είναι από τους πρώτους στίχους του ύμνου των Αμερικανών πεζοναυτών, ήτοι «..from the halls of Montezuma, to the shores of Tripolis…» αναφερόμενους στις πρώτες τους επιχειρήσεις. Μην μπερδευτούμε, shores of Tripolis εννοεί την Τρίπολη της Λιβύης και όχι της …Αρκαδίας, που δεν έχει και ακτές, ούτως ή άλλως! Οπότε το βαφτίζεις «Οκινάουα» και καθαρίζεις!
Υπήρχε, όμως, πολύ πιο σημαντικός λόγος που ήταν η ανάγκη διαφήμισης της ταινίας, καθώς προ τηλεοράσεως και ίντερνετ, ο μόνος τρόπος να γίνει γνωστή ήταν η καταχώρηση στην εφημεριδα την Δευτέρα και τα «χαρτονάκια» στις προθήκες των κινηματογράφων όπου υπήρχαν πομπώδη σχόλια τύπου «ένας κολοσσός δράσης» «μια θύελλα συγκινήσεων» κ.τ.τ, Συνεπώς, ο τίτλος, που ήταν με τα μεγαλύτερα γράμματα , έπρεπε να είναι ιδιαίτερα «τραβηχτικός» «πιασιάρικος», ιδίως όπου υπήρχε μεγάλη «προσφορά» παρομοίων φιλμ, όπως στα γουέστερν. Στα λεγόμενα b-movies της δεκαετίας του 50, ήτοι ταινίες …Β΄Εθνικής, με χαμηλό προϋπολογισμό και ελάχιστα γνωστούς, εδώ, ηθοποιούς, κυριαρχούσαν τα γουέστερν όπου η εισαγωγή γινόταν κατά δεκάδες και εκεί η μόνη οικονομικά προσιτή διαφήμιση, ιδίως για τα προβαλλόμενα κατά …ζεύγη, δυο έργα δηλαδή, σε κινηματογράφους ομοίως Β’ (Προβολής) ήταν ο πομπώδης τίτλος στην πρόσοψη του κινηματογράφου και στην εφημερίδα. Σταχυολογώντας μερικούς το Wings of the Hawk (1953) γίνεται «Υπό χάλαζαν σφαιρών» (sic!), το Tomahawk (1951) «Η Οργή των Κόκκινων Θεών» (σαν πρωτοσέλιδο αθλητικής εφημερίδας!) το Westbound (1958) «Γραμμένο με καυτό μολύβι», , το Ride Lonesome (1959) «Ο δρόμος βάφτηκε με Αίμα» και το το Buchanan Rides Alone (1958) «Στην Πόλη των Κεραυνών». Ας κρίνουμε με επιείκεια, όμως, δεν ήταν μόνο ελληνικό φαινόμενο. Ο αυτός Μπιουκάναν που αγγλιστί ίππευε μονάχος στην Γαλλία έγινε «Ο Τυχοδιώκτης του Τέξας»- L’aventurier du Texas-, στην Αργεντινή «Εγώ είναι αυτός»- Ese soy yo-, στην Αυστρία «Το περίστροφό του ήταν πιο γρήγορο» – Sein Colt war Schneller-, στην Τουρκία «Ο μοναχικός άνδρας»- Tek Adam (είναι επίσης και «ο εργένης» και προσφώνηση του Κεμάλ Ατατούρκ, στην Βραζιλία «Υφή Ηρώων» -Fibra de Heróis- και στην Τσεχοσλοβακία «Δέκα δολάρια Δικαιοσύνη» -10 dolárov spravodlivosti.
Αλλά και στα πιο «πρωτοκλασάτα» γουέστερν το ίδιο γινόταν Το Westerner (1940) με τον Γκάρυ Κουπερ έγινε «ο Λέων της Δύσεως», το κλασσικό High Noon πέρασε ως «Το τραίνο θα σφυρίξει τρεις φορές» (λογικό…τι θα καταλάβαινε κανείς βλέποντας στα «Προσεχώς» τίτλο «Ντάλα Μεσημέρι» ή «Καταμεσήμερο») και το Horse Soldiers έγινε, εδώ, «Οι γενναίοι δεν διστάζουν ποτέ». Η πιο εμβληματική επιλογή, προσωπική η γνώμη και πιθανόν συναισθηματικά επηρεασμένος καθώς την έκανε ο πατέρας μου, έγινε όταν έφτασε στην Ελλάδα το The Magnificent Seven…οι υπέροχοι επτά… ή «οι επτά υπέροχοι» …στεγνό, μάλλον. Όντας μέγας λάτρης του Γεωργίου Παπανδρέου (που άρχιζε, ρητορικά την πρόταση με «και»-πχ «Είχομεν προείπει ότι η Δημοκρατία θα νικήσει. Και ενίκησε» ) εμπνεύστηκε το «Και οι επτά ηταν υπέροχοι» Και (το …κόλλησα και γω, προφανώς, να αρχίζω πρόταση με «και»!) δημιούργησε ..σχολή. Και οι άτιμοι έχουν καρδιά (The last wagon) Και οι δώδεκα ήταν καθάρματα (The Dirty Dozen)-(τιτλος που ..μεταφέρεται και στο βιβλίο όταν εκδίδεται στην Ελλάδα). Δεν είναι, όμως, το μόνο βιβλίο μου συνέβη να βγει με τίτλο εκείνο που είχε πάρει το φιλμ.
Ένα βιβλίο που έγραψε ο Ιρβιν Σώου το 1948 μεταφέρεται στην οθόνη μερικά χρόνια αργότερα. Είναι το The Young Lions με τον Μάρλον Μπράντο σε ρόλο Γερμανού αξιωματικού. Πώς να αποδοθεί τώρα… «τα νεαρά λιοντάρια…τα λιονταράκια», όχι θυμιζει μεταγενέστερο ..σήριαλ. Ο Ζουράρις θα επέλεγε «Οι Σκύμνοι»-αλλά ποιος θα πήγαινε σινεμά να δει …σκύμνους; Ο πατέρας μου επιλέγει τον τίτλο «Ο Χορός των Καταραμένων», άσχετα αν στη ταβέρνα με φίλους του συχνά το παρέφραζε σε « χορό των …κατουρημένων»! Ο τίτλος διατηρείται και στο βιβλίο όταν αυτό εκδίδεται, αργότερα, στην Ελλάδα. Ακριβώς το ίδιο έγινε και με το Lust for Life, βιβλίο του …συγγενούς-ακουστικά μόνο-Irving Stone με θέμα τη ζωή του Βαν Γκογκ, γραμμένο το 1934, που όταν το 1956 γίνεται ταινία με τον Κερκ Ντάγκλας στο βασικό ρόλο εδώ παίζεται με τον τίτλο «Η Ζωή ενός Ανθρώπου», οπότε με τον ίδιο τίτλο κυκλοφορεί στην Ελλάδα και το βιβλίο.
Αρκετές ταινίες, συχνά βραβευμένες, συστήνονται με άλλη ονομασία όπως το On the Waterfront του Ηλία Καζάν γίνεται «το Λιμάνι της Αγωνίας (πριν ο τίτλος μεταπηδήσει και στις δημοτικές εκλογές) ενώ οι σινεφίλ ξέρουν το «Ζυλ και Τζιμ» του Τρυφφώ-αλλά πρωτοκυκλοφόρησε ως …«Απολαύστε το κορμί μου»!
Την δεκαετία του ΄60 έχουμε με το «Γουέστ Σάϊντ Στόρυ» τον πρώτο αμετάφραστο τίτλο -εκτός κυρίων ονομάτων και τοπωνυμιών-. Τότε αρχίζει να διαμορφώνεται η τάση ακριβούς μετάφρασης του τίτλου στις «μεγάλες» ταινίες καθώς αυξάνεται η κάλυψη σε εφημερίδες και περιοδικά, για σταρ, γυρίσματα και σκηνοθέτες της ταινίας Χ, ώστε ο ξενόγλωσσος τίτλος είναι ήδη αρκετά «οικείος» όταν το φιλμ βγαίνει σε εφημερίδες και αίθουσες, ιδίως αν έχει ππάρει και Οσκαρ. Κανόνας με εξαιρέσεις, πάντως, αφού στο Elmer Gantry οι κινηματογράφοι «φωνάζουν» «Είμαστε Διεφθαρμένοι» και το In the heat of the night με Σταϊγκερ και Πουατιέ, γίνεται Ιστορία ενός εγκλήματος- Το «Στην κάψα της νύχτας» θα υπονοούσε ίσως και ..σεξ (που δεν είχε!) Ο Ντάστιν Χόφμαν γίνεται Πρωτάρης, και αν ανακαλέσετε την σκηνή με την κυρία Ρόμπινσον η λέξη τον …αποδίδει καλύτερα από το Graduate-απόφοιτος.
Και στη συνέχεια…όλο και πιο κοντά στον ξενόγλωσσο τίτλο, μεταφρασμένο ή και ως έχει. Γλαφυρά το σκιαγραφεί η σειρά των ταινιών του Τζέιμς Μποντ. Ενώ η δεύτερη, το From Russia with Love, πρωτοπαίχτηκε το 1963 με τίτλο «Πράκτωρ 007 σε Παγίδα» οι 5 τελευταίες της σειράς, από το 2006 και δώθε, βγήκαν με τον τίτλο τους στα αγγλικά. Ένα μικρό δίκιο, πάντως, το δίνεις για το Quantum of Solace… πώς να το μεταφράσεις; «Ποσότητα Παρηγοριάς»; (το Quantum δεν είναι ενικός των …κβάντα, δεν είναι εργασία αστροφυσικής!). Σαν μελό του Ξανθόπουλου θα ήταν. Καλύτερα αναλλοίωτο…ή, για να μιμηθώ και εγώ τον πατέρα μου ¨Ο Κεραυνός χτυπάει πάντα 2 φορές»!
Θεόδωρος Α.Πέππας
