Με τον πόλεμο στην Ουκρανία ακούστηκε πολύ ένας όρος, που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα αλλά πήρε νέα σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια.
Διαβάσαμε για τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες στη Ρωσία και σε πολλούς Ρώσους «ολιγάρχες» δηλαδή δισεκατομμυριούχους που συνήθως δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον ενεργειακό τομέα ή στην εξορυκτική βιομηχανία και που θεωρούνται ευνοούμενοι του Ρώσου προέδρου και γενικά του καθεστώτος.
Κάποιοι από αυτούς τους υπέρπλουτους έχασαν τα πολυτελέστατα γιοτ τους, που δημεύτηκαν ή δεσμεήυτηκαν, κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από διάφορες θέσεις που κατείχαν, οι τραπεζικοί τους λογαριασμοί δεσμεύτηκαν. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς πούλησε ή θα πουλήσει την Τσέλσι ενώ ο κύριος της φωτογραφίας μας, που πρέπει να είναι ο Πετρ Αβέν, λέει ότι δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του. Είναι να τους λυπάται κανείς, πραγματικά. Με τίποτα δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του, που έλεγε και μια γελοιογραφία του Ιωάννου.
Πάντως, δεν έχουν υποστεί κυρώσεις όλοι οι Ρώσοι «ολιγάρχες» -όπως λέει αυτό το άρθρο.
Είπαμε πιο πριν ότι ο όρος έρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Και πράγματι, θυμόμαστε από το σχολείο ότι η ολιγαρχία ήταν μια από τις μορφές πολιτεύματος, όπου την εξουσία ασκούσε ένας μικρός κύκλος αριστοκρατών. Η λέξη ετυμολογείται από το «ολίγοι» και «άρχω», και είναι φτιαγμένη πάνω στο πρότυπο της μοναρχίας. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά:
ὀλιγαρχία δ’ ὅταν ὦσι κύριοι τῆς πολιτείας οἱ τὰς οὐσίας ἔχοντες, δημοκρατία δὲ τοὐναντίον ὅταν οἱ μὴ κεκτημένοι πλῆθος οὐσίας ἀλλ’ ἄποροι. Σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη: Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι.
Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει αμέσως μετά ότι η διάκριση ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν είναι ποσοτική αλλά ταξική ή τουλάχιστον περιουσίας. Δηλαδή, κι αν υποθέσουμε ότι σε κάποια πόλη οι πολλοί είναι πλούσιοι, αλλά καταφέρνουν να πάρουν την εξουσία οι άποροι, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχουμε ολιγαρχία. Και καταλήγει:
ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν, καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ’ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ’ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς.
Κι επειδή μπορεί να μας διαβάζει κανείς αλλοδαπός, βάζω και τη μετάφραση, πάντοτε του Μοσκόβη:
Η πραγματική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη δημοκρατία και την ολιγαρχία, είναι η φτώχεια κι ο πλούτος. Κι αναγκαστικά επομένως, όπου κυβερνούν οι πλούσιοι άσχετο αν είναι λίγοι ή πολλοί, έχουμε ολιγαρχία, όπου οι άποροι, έχουμε δημοκρατία. Αλλά συμβαίνει, όπως είπαμε, οι πρώτοι να είναι λίγοι και οι δεύτεροι πολλοί.
Να πούμε εδώ ότι ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε ιδανικό πολίτευμα την (αθηναϊκή, ριζοσπαστική) δημοκρατία, όπου έχουν την εξουσία οι φτωχοί και την ασκούν προς το συμφέρον τους, αλλά την πολιτεία. Τόσο την ολιγαρχία όσο και τη δημοκρατία (αλλά και την τυραννία) τις θεωρούσε παρεκτροπές των τριών ιδανικών πολιτευμάτων, που είναι κατ’ αυτόν η βασιλεία, η αριστοκρατία και η πολιτεία, στην οποία πολιτεία την εξουσία την έχουν οι πολλοί αλλά την ασκούν προς το συμφέρον όλων.
Λέει, πιο πριν:
παρεκβάσεις δὲ τῶν εἰρημένων τυραννὶς μὲν βασιλείας, ὀλιγαρχία δὲ ἀριστοκρατίας, δημοκρατία δὲ πολιτείας. ἡ μὲν γὰρ τυραννίς ἐστι μοναρχία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τοῦ μοναρχοῦντος, ἡ δ’ ὀλιγαρχία πρὸς τὸ τῶν εὐπόρων, ἡ δὲ δημοκρατία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τῶν ἀπόρων· πρὸς δὲ τὸ τῷ κοινῷ λυσιτελοῦν οὐδεμία αὐτῶν.
Παρεκτροπές των πολιτευμάτων που αναφέραμε είναι η τυραννία της βασιλείας, η ολιγαρχία της αριστοκρατίας, και της «πολιτείας» η δημοκρατία. Η τυραννία είναι μια μοναρχία που εξυπηρετεί το συμφέρον μονάχα του μονάρχη. Η ολιγαρχία ωφελεί μονάχα τους πλούσιους. Η δημοκρατία μονάχα τους φτωχούς. Όμως κανένα από τα πολιτεύματα αυτά δεν εξυπηρετεί το συμφέρον του συνόλου των πολιτών.
Να πούμε εδώ ότι η ίδια η λέξη «ολιγάρχης» απαντά ελάχιστες φορές στην αρχαία γραμματεία, αν και βρίσκουμε επίσης το «οι ολιγαρχούντες» όπως και το αρκετά συχνό «ολιγαρχικοί» (που βέβαια μπορεί να σημαίνει τους οπαδούς γενικά της ολιγαρχικής παράταξης, αφού ξέρουμε ότι στις περισσότερες πόλεις-κράτη υπήρχαν, κατά περιόδους, ολιγαρχικοί και δημοκρατικοί).
Στα αγγλικά οι όροι oligarchy, oligarch εμφανίζονται τον 16ο αιώνα (από τα γαλλικά), ωστόσο η σημερινή σημασία προέκυψε μετά το 1991, όταν στα συντρίμμια της ΕΣΣΔ, στη Ρωσία και τις άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, κάποιοι πλούτισαν απότομα από την ιδιωτικοποίηση των αμύθητων περιουσιακών στοιχείων του σοβιετικού κράτους, μια ιδιωτικοποίηση βέβαια που έγινε υπό ληστρικές συνθήκες και με μπόλικη μίζα. Για να τα λέμε όλα, κάποιοι απο αυτούς είχαν αρχίσει να συσσωρεύουν πλούτο και εξουσία ήδη από τα χρόνια της περεστρόικας του Γκορμπατσόφ όταν έγινε η πρώτη «φιλελευθεροποίηση» της οικονομίας. Κάποιοι ολιγάρχες είχαν διασυνδέσεις με στελέχη του ΚΚΣΕ αλλά αυτό δεν είναι το γενικό μοτίβο. Έχω την εντύπωση ότι ο όρος oligarch με αυτή τη νέα σημασία εμφανίστηκε επί Γέλτσιν, αλλά δεν μπορώ να το τεκμηριώσω. Νομίζω επίσης ότι αρχικά ο όρος (πρέπει να) εμφανίστηκε στα ρωσικά και από εκεί στα αγγλικά, αλλά αυτό το λέω με επιφύλαξη. Πάντως ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 νομίζω πως τον είχαμε και στα ελληνικά.
Η λέξη «ολιγάρχης» λείπει εντελώς από τα τρία εκ των τεσσάρων μεγάλων λεξικών μας. Ίσως δικαιολογημένα από το ΛΚΝ που συντάχθηκε το 1998, αλλά εντελώς αδικαιολόγητα από το Λεξικό Μπαμπινιώτη (τελευταία έκδοση 2020) όσο και από το ηλεκτρονικό και υπό συνεχή επικαιροποίηση ΜΗΛΝΕΓ. Να δώσουμε καλό βαθμό λοιπόν στο Χρηστικό Λεξικό που λημματογραφεί τη λέξη με τον ορισμό: Μέλος κυρίαρχης τάξης που διαθέτει εξουσία και πλούτο και δίνει και τη φράση «Ρώσοι ολιγάρχες». Και το Βικιλεξικό έχει τον όρο.
Τώρα με τις κυρώσεις προς τους Ρώσους ολιγάρχες, αναρωτήθηκαν πολλοί γιατί δεν λέμε «ολιγάρχες» τους υπέρπλουτους π.χ. των ΗΠΑ ή της Ευρώπης. Συμφωνώ ότι πράγματι πολλοί δημοσιολόγοι που θυμιατίζουν συνεχώς τους δυτικούς πλούσιους, μόλις ακούσουν για Ρώσο ή γενικά ανατολικό μεγιστάνα υιοθετούν ρητορική αναρχοκομμουνιστική. Ίσως ο όρος δηλώνει ότι οι Ρώσοι ολιγάρχες πλούτισαν αθέμιτα -κάτι που υπονοεί ότι οι «δικοί μας» μεγιστάνες έχουν πλουτίσει θεμιτά, μια κουβέντα που σηκώνει κάμποσο νερό. Αν βέβαια ο όρος πλάστηκε αρχικά στα ρωσικά, είναι πολύ πιο εύλογος ο σχηματισμός του.
Να πούμε πάντως ότι και οι Αμερικανοί υπέρπλουτοι είχαν αποκτήσει, στα διαμορφωτικά τους χρόνια, κακό όνομα. Όλοι σχεδόν οι μεγιστάνες φτιάχτηκαν στα χρόνια του αμερικανικού Εμφύλιου, με ληστρικές συμβάσεις τροφοδοσίας των αντιμαχόμενων -και ονομάστηκαν, εύστοχα, robber barons, ληστές-βαρόνοι.
Οι ολιγάρχες δεν είναι βέβαια ολιγαρκείς, παρόλο που σε ένα λεξικό τα δυο λήμματα γειτονεύουν. Γιατί το έβαλα στον τίτλο;
Για να θυμίσω και να τιμήσω ένα παλιό μαργαριτάρι. Στις αρχές του αιώνα έγραφε στην Ελευθεροτυπία ένας αθλητικογράφος ιταλικής καταγωγής, ο Αλεσάντρο Μερκιόρι. Όταν εμφανίστηκε, το 2003, ο Ρομάν Αμπράμοβιτς και αγόρασε την Τσέλσι, ο Μερκιόρι τον αποκάλεσε «ολιγαρκή».
Αντιγράφω ένα παλιό μου σχόλιο, γραμμένο τότε:
Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, ο νεαρός και ζάπλουτος ρώσος ιδιοκτήτης της Τσέλσι χαρακτηρίζεται σε παρα-αθλητικό σχόλιο της Ελευθεροτυπίας (22.8.03) «ολιγαρκής». Πράγμα αλλόκοτο, αν σκεφτούμε ότι μόνο ολιγαρκής δεν φαίνεται, αφού αγόρασε ή προσπάθησε να αγοράσει δεκάδες αστέρες του διεθνούς ποδοσφαιρικού στερεώματος. Και δεν είναι η πρώτη φορά που ο συγκεκριμένος (Ιταλός την καταγωγή) συντάκτης της συγκεκριμένης εφημερίδας αποκαλεί «ολιγαρκή» τον ρώσο ιδιοκτήτη. Λέτε κάτι παραπάνω να ξέρει;
Και καλά ο Ιταλός συντάκτης της εφημερίδας, πού να φανταστεί ότι οι ρώσοι χαρακτηρίζουν ολιγάρχες, κρατώντας την ελληνική λέξη, τους βαθύπλουτους μαφιόζους-επιχειρηματίες που διοικούν ουσιαστικά τη χώρα; Αυτός προφανώς διάβασε oligarca στην ιταλική εφημερίδα από την οποία πήρε το υλικό του, του θύμισε την ελληνική λέξη ολιγαρκής, του φάνηκε καλό, το έβαλε. Δεν αντέδρασε κανείς, το ξαναέβαλε. Ε, ας το επισημάνω εδώ, μήπως και τελικά το πάρουν είδηση και το σταματήσουν. Όχι τίποτε άλλο, μπορεί να τους κάνει και μήνυση για δυσφήμιση ο κ. Αμπράμοβιτς, διότι στους κύκλους των ολιγαρχών η ολιγάρκεια δεν θεωρείται αρετή αλλά διαστροφή πρώτου μεγέθους.
Νομίζω ότι από τότε σταμάτησαν να λένε «ολιγαρκή» τον Αμπράμοβιτς. Αν και τώρα, ίσως κάποιοι ολιγάρχες να ανακαλύψουν τις αρετές της ολιγάρκειας. Όμως δεν αμφιβάλλω ότι αυτό θα είναι παροδικό, διότι οι ολιγάρχες δεν είναι ολιγαρκείς.
