Henri Cartier – Bresson 1908 – 2004
1908: Γέννηση στη Chanteloup της Νορμανδίας
1927: Σπουδάζει ζωγραφική στο εργαστήριο του Antre Lhote
1931: Βγάζει τις πρώτες του φωτογραφίες στην Cote D’ Ivoire
1936: Βοηθός του σκοηνοθέτη Jean Renoir
1947: Δημιουργία του πρακτορείου Magnum
1952: Εκδίδεται το βιβλίο του “Images à la Sauvette”
1975: Αφιερώνεται στο σχέδιο
2000: Δημιουργείται το ίδρυμα HCB
2004: Πεθαίνει στο Montjustin της Provence
Xρειάζεται άραγε ακόμη να παρουσιάζουμε αυτόν, που και οι ίδιοι οι αγγλοσάξονες επέλεξαν ως “Φωτογράφο του 20ου αιώνα”; Δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Henri Cartier-Bresson ή HCB για τους φανατικούς λάτρεις του, εξακολουθεί να παραμένει το σύμβολο μιας φωτογραφίας ρεπορτάζ που εναρμονίζει το φευγαλέο της στιγμής με την αυστηρότητα του κάδρου. Παραμένει επίσης το κεντρικό πρόσωπο της φωτογραφικής θεωρίας και της πολεμικής απο μερίδα διανοουμένων μετά τις πάμπολλες τοποθετήσεις του πάνω στην “τέχνη του βλέπειν”.
Σήμερα οι φωτογραφίες του φιλοξενούνται σε όλα σχεδόν τα Μουσεία του κόσμου και ο ίδιος ως ογκόλιθος, παραμένει το σημείο αναφοράς με βάση το οποίο όλοι προσδιορίζονται στον χώρο της φωτογραφίας.
Γοητευμένος στα νιάτα του από το κίνημα του σουρρεαλισμού, βοηθός του σκηνοθέτη Jean Renoir στο φίλμ “La règle de jeu”, η ζωή του Cartier Bresson από μόνη της είναι η περίληψη της ιστορίας του 20ου αιώνα: Ξεκινάει να φωτογραφίζει στην Αφρική, στη συνέχεια κινηματογραφεί τον Ισπανικό Εμφύλιο πριν εγκατασταθεί στο Μεξικό και πριν παντρευτεί μια χορεύτρια από την Ινδονησία. Βρίσκεται στην Κίνα την περίοδο της κομμουνιστικής Επανάστασης και στην Ινδία πρόσωπο με πρόσωπο με τον Γκάντι λίγες ώρες πρίν την δολοφονία του, χωρίς να ξεχάσουμε την περιπλάνησή του στη Σοβιετική Ένωση την εποχή που η χώρα αυτή ήταν κλειστή για τους ξένους…
Κι όλα αυτά έχοντας το εξαιρετικό προνόμιο να εγκαινιάσει το 1946 στη Νέα Υόρκη αναδρομική έκθεση του έργου του μιας και το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (MΟMΑ) τον είχε θεωρήσει νεκρό στη διάρκεια του πολέμου! Προσθέστε δε σε όλα αυτά τη δημιουργία του 1947 του μυθικού πρακτορείου Magnum, έναν συνεταιρισμό που προσέδωσε δύναμη και ισχύ στους φωτογράφους, μια σειρά πορτραίτων όλων των διάσημων καλλιτεχνών του 20ου αιώνα και το “συναινετικό” διαζύγιό του με τη φωτογραφία -μετά από πολλές δεκαετίες έντονης φωτογραφικής δράσης- για χάρη του σχεδίου. Αθροίζοντας όλα αυτά θα βρεθείτε μπροστά σε μία απίστευτα πλούσια ζωή.
Τέλος πως να προσπεράσουμε το βιβλίο του “Images à la Sauvette” (που εκδόθηκε ταυτόχρονα σε Γαλλία και Η.Π.Α. το 1952) το οποίο υπήρξε η βίβλος χιλιάδων φωτορεπόρτερ -και όχι μόνον- από την Ευρώπη έως την Ιαπωνία, από την Ινδία και την Βραζιλία έως τη Νότιο Αφρική και πλήθος άλλων χωρών. Εκεί όπου ο Cartier-Bresson στάθηκε ερέθισμα και αφορμή να ακολουθήσουν τη φωτογραφία πάρα πολλοί άνθρωποι!
Λονδίνο, 1999
Ευθύς αμέσως μόλις τύπωσα αυτό το αρνητικό στον μεγεθυντήρα μου, σκέφθηκα τον Cartier-Bresson. Έβλεπα να εμφανίζεται κάτω από το κόκκινο φως στην λεκάνη με τον εμφανιστή, μια γραφιστική σύνθεση, ταυτόχρονα πολύπλοκη και τακτοποιημένη όπου οι διάφορες διαγώνιες γραμμές μαζί με τις σκιές συνέθεταν ένα σύνολο από γεωμετρικές φιγούρες, τέλεια διατεταγμένες. Και μέσα σε αυτόν τον δομημένο χώρο, δύο ανθρώπινες παρουσίες αναδύονται: ο καθιστός άνδρας αριστερά που είναι στατικός και η γυναικεία φιγούρα, άψογα σχεδιασμένη, που περνάει στο πίσω πλάνο στη μέση της στρογγυλεμένης βεράντας. Αυτή η εικόνα συγκεντρώνει για μένα τις δύο βασικές αρχές της “αποφασιστικής στιγμής”: Την στιγμιαία αίσθηση ενός φευγαλέου μικρού γεγονότος που ενσωματώνεται σε μία γεωμετρική διάταξη την οποία διεκδικεί η σύνθεση.
ΤΟ ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟ ΜΑΤΙ
Από τον Cartier-Bresson ο καθένας μας γνωρίζει τον περίφημη “αποφασιστική στιγμή”, φράση που του κόλλησε ανεξίτηλα από το 1952 και μετά ο αμερικανός εκδότης του βιβλίου του “Images à la Sauvette” επιλέγοντας να μεταφράσει τον τίτλο στα αγγλικά ως “The desisive Moment”.
Ο ίδιος ο HCB ένιωθε ευτυχής αναφέροντας στην αρχή της εισαγωγής του βιβλίου του τη φράση του Καρδιναλίου του Retz (1613-1679): “Δεν θα υπήρχε τίποτα στον κόσμο αν δεν υπήρχε η αποφασιστική στιγμή”. Και από αυτό το σημείο ξεκίνησαν οι παρεξηγήσεις κάνοντας πολλούς να σκεφθούν ότι η τέχνη του Cartier-Bresson έγκειται αποκλειστικά και μόνον στο πάτημα του κλείστρου ακριβώς την “σωστή” στιγμή.
Στην πραγματικότητα το τελέντο και το στυλ του στηρίζονται κατά προτεραιότητα πάνω στην γραφιστική αρμονία των συνθέσεων και σε μια γεωμετρική θεώρηση του χώρου που την βλέπει χαρούμενη και αισιόδοξη. “Αυτό που με χαροποιεί είναι η γεωμετρία!” έλεγε ο HCB. Από την στιγμή που επιλέγει σχολαστικά το ντεκόρ, ο HCB αναζητά την κρίσιμη εκείνη στιγμή, όπου η δράση ενσωματώνεται τέλεια στο προεικονοποιημένο κάδρο του. Ασφαλώς δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υποβιβάσουμε το στυλ αυτό του οραματιστή ρεπόρτερ, ταυτόχρονα ελεύθερο και αυστηρό, σε ένα απλό κανόνα εργασίας, λαμβάνοντας υπόψιν επιπλέον ότι τακτικά δήλωνε: “Είμαι εναντίον των κανόνων. Τους μισώ!”. Σε κάθε περίπτωση οι εμβληματικές εικόνες του παραμένουν πάντοτε άριστες οπτικές κατασκευές.
Rosas, Καταλωνία, Ισπανία, 1988
Βλέμμα ζωντανό και αυστηρό. Aυτή ήταν η επιδίωξή μου για να ακολουθήσω τα ίχνη της τέχνης του Cartier-Bresson. Αυτή η φωτογραφία που τραβήχτηκε στην Ισπανία το 1988 στο τέλος των σπουδών μου, εικονογραφεί την επιρροή που είχε ασκήσει πάνω μου το στύλ του και είμασταν τότε πολλοί! Σήμερα βλέπω με τρυφερότητα αυτή την γκρίζα απαλότητα που ο HCB επέβαλλε στους εκτυπωτές των φωτογραφιών του. Δεν αγαπούσε καθόλου τα δυνατά κοντράστ. Για αυτόν μια καλή εκτύπωση όφειλε να προτείνει μία διακριτική διακύμανση γκρί τόνων. Σ’ αυτό το σημείο, σύντομα “απέδρασα” από τις επιρροές του…
Ο Cartier-Bresson πέτυχε να βάλει τάξη στο χάος του κόσμου μέσα από το μικρό σκόπευτρο της αγαπημένης του Leica. Μας δίδαξε πως μπορεί κανείς να είναι μεγάλος καλλιτέχνης με μόνον μια μικρή μηχανή με την οποία “Θα χορέψουμε διακριτικά γύρω από τα θέματά μας”.
Δεν υπάρχει κανένας λόγος να φωτογραφίζουμε από μακριά -σκεπτόμενοι πονηρά- με μεγάλους τηλεφακούς. Πρέπει να μάθουμε να γινόμαστε “αόρατοι” για να καταγράφουμε την ουσία του θεάματος του κόσμου τούτου. Η φιλοσοφία του Cartier-Bresson στηρίζεται στην απόσταση, φυσική και πνευματική, από τα θέματά του. Δεν εμπλέκεται μέσα στη δράση, είναι ο παρατηρητής των γεγονότων, ο μάρτυρας, καδράρει, στοχεύει και κάνει το “κλίκ”, όπως ένας “κλέφτης”, πρίν περάσει σε κάτι άλλο.
Πορτραίτο του Συγγραφέα Vercors, 1990
Το πορτραίτο του συγγραφέα του βιβλίου “Silence de la mer” υπήρξε για μένα η πρώτη μου επαγγελματική ανάθεση. Δεν σας κρύβω ότι πριν πάω στο ραντεβού είχα λίγο τρακ και ένιωσα την ανάγκη να βυθιστώ σε ένα βιβλίο του HCB. Πάντοτε θαύμαζα τα πορτραίτα καλλιτεχνών που είχε κάνει με φυσικό φως με έναν απλό φακό 50mm. Τα πορτραίτα του είναι ταυτόχρονα απλά και οξυδερκή, αναπαριστώντας γραφιστικά την προσωπικότητα του καλλιτέχνη που φωτογραφίζει.
Ο Jean Paul Sartre στη γέφυρα των τεχνών ή ο Alberto Giacometti τη στιγμή που διασχίζει την οδό d’ Alesia υπό βροχή, ιδού για μένα δύο περίοπτα έργα τέχνης στην ιστορία της φωτογραφίας.
Ο Cartier-Bresson έλεγε ότι ήθελε να συλλάβει την “εσωτερική ηρεμία” αυτού που ήταν μπροστά από τον φακό του κι όχι μια απλή “έκφραση” του. Αρχή την οποία προσπάθησα να εφαρμόσω στο πορτραίτο του Vercors. Είχα εξ άλλου εκπλήξει τον δημοσιογράφο που με συνόδευε όταν με είδε να καταφθάνω με μία μόνον Leica με έναν 50mm φακό στην κατοχή μου λέγοντάς του ότι θα βγάλω μόνον μια α/μ φωτογραφία…
O Cartier-Bresson μου έμαθε να αποδεχτώ αυτή τη φευγαλέα θέση του περαστικού. Και να μην νιώθω ένοχος ότι είμαι ένας κατά συνθήκη “ηδονοβλεψίας”. Αυτό δε σημαίνει ότι ένας φωτορεπόρτερ οφείλει να συμπεριφέρεται όπως ένα αρπακτικό.
Ο HCB δεν είναι ένας paparazzο.
Το αντίθετο θα έλεγα. Η λεπτότητα του στυλ του το δηλώνει χωρίς διακοπή.
Είναι ένας εξαιρετικά προσεκτικός μάρτυρας που προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει. “Δεν ξέρω αν η φωτογραφία είναι ή όχι τέχνη” έλεγε ο μεγάλος Henri. “Ξέρω ότι είναι ένα μέσο που σε βοηθάει να καταλάβεις.
Η φωτογραφία είναι ένα είδος νοημοσύνης”. Μια φράση που ποτέ
δεν ξέχασα…
Henri Cartier – Bresson
«De qui s’agit-it?»
Αυτή η επιβλητική μονογραφία, εξαιρετικά πλήρης, εκδόδηθηκε το 2003 από τις εκδόσεις Gallimard και την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας με την ευκαιρία της μεγάλης αναδρομικής έκθεσης του HCB όταν ακόμη ζούσε.
Mε αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Ιnfluences με τις φωτογραφικές επιρροές που δέχτηκε, ο εδώ και πολλά χρόνια τακτικός Γάλλος συνεργάτης μας Jean Christophe Béchet, μας προτείνει ένα οδοιπορικό μέσα από τα μονοπάτια της ιστορίας της φωτογραφίας.
Ο J.C.B. σταχυολόγησε 51 ονόματα γι’ αυτή τη σύντομη ιστορία της φωτογραφίας που είναι ταυτόχρονα πρακτική και αυτοβιογραφική. Έτσι θα σας προτείνουμε ανά τακτά διαστήματα και από ένα νέο κεφάλαιο αυτού του εξαίρετου βιβλίου ακολουθώντας την χρονολογική σειρά γέννησης των φωτογράφων.
Τ.Τζίμας
