Ξανθές ρίζες
Bernardine Evaristo
μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς
εκδόσεις
Gutenberg σειρά Aldina
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Η ανάποδη αλήθεια των πραγμάτων • Fractal (fractalart.gr)
Η ανάποδη αλήθεια των πραγμάτων
Αν έπρεπε να προσδιορίσω μία στιγμή που η ανθρώπινη
φυλή διαχωρίστηκε σύμφωνα με μια αυστηρή διάκριση ανάμεσα στο μαύρο κα το
άσπρο, ήταν εκείνη: οι άνθρωποι ανήκαν σε ένα από τα δύο χρώματα και ήμουν
έτοιμη να δεχτώ πως αυτό που θα καθόριζε το πεπρωμένο μου στην κοινωνία θα ήταν
το χρώμα μου· όχι η προσωπικότητά μου, ούτε οι ικανότητές μου. (σσ. 121-122). Τα λόγια αυτά της ηρωίδας του
συγκλονιστικού, ανατρεπτικού μυθιστορήματος της Εβαρίστο (μετά το Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο, 2019 που της
χάρισε το βραβείο Booker, και το Μανιφέστο,
2022) θα μπορούσαν να έχουν ειπωθεί από
τον οποιονδήποτε μαύρο άνθρωπο, εκφράζοντας την καταπίεση από τους λευκούς, τον
ρατσιστικό διαχωρισμό με γνώμονα το χρώμα της επιδερμίδας. Κι όμως, στις Ξανθές ρίζες είναι λευκή η γυναίκα που
μιλάει. Η Εβαρίστο, με τόλμη περισσή, πρωτοτυπεί και γράφει μια «ανάποδη»
εντελώς ιστορία, αναποδογυρίζοντας καταστάσεις, ιστορικά γεγονότα, γεωγραφικά
δεδομένα, συνολικά όλα όσα γνωρίζουμε, προσφέροντας έτσι μια θέα στην άλλη
όχθη, με το ερώτημα : πώς θα ήταν τα πράγματα, αν όλα γύριζαν στο ανάποδό τους;
Η λευκή εντεκάχρονη Ντόρις
απάγεται από μαύρους δουλεμπόρους και οδηγείται στον «Νέο Κόσμο», ως σκλάβα στη
φυτεία του μεγαλοκτηματία, μαύρου αφέντη της, με το όνομα Μπουάνα, ή αλλιώς
Αρχηγός Κάγκα Κονάτα Κατάμπα ο Πρώτος. Η Εβαρίστο θα περιγράψει με σκληρή,
ρεαλιστική γλώσσα τα βασανιστήρια, τους εξευτελισμούς και τις στερήσεις που θα
περάσει η Ντόρις αλλά και οι υπόλοιποι σκλάβοι στα χέρια των λευκών αφεντάδων
τους – μια ανεστραμμένη ιστορία της δουλείας που βίωσαν οι μαύροι στα χέρια των
λευκών. Υπάρχει διαφυγή; Ναι, μέσω του «Υπόγειου σιδηρόδρομου» που πλέον είναι
σε αχρηστία. Εκεί εναποθέτει τις ελπίδες της η Ντόρις, παρά τη σκληρή τιμωρία
που επιφυλάσσεται για όποιον αποτύχει.
Τα ονόματα ακολουθούν κι
αυτά τη λογική της αντιστροφής, έτσι έχουμε τους «λεφκούς», την «Αφφρίκα»
(Ευρώπη), τη «Μεγάλη Αμπόσα» (Μεγάλη Βρετανία), την «Ευρώπα» (Αφρική) – η
μεταφορά στην ελληνική γλώσσα των αλλοιωμένων, και στο πρωτότυπο, ονομάτων
έξοχη από τον μεταφραστή. Όλα να δείχνουν αλλιώς, όλα όμως να παραπέμπουν στα
αληθινά γεγονότα, στις πραγματικές καταστάσεις της αποικιοκρατίας. Ο περίφημος
δυτικός πολιτισμός, η υποτιθέμενη λευκή υπεροχή, κραυγάζουν τον παραλογισμό
τους, έστω κι έτσι όπως αναφαίνονται, με την εύστοχη μυθοπλασία της Εβαρίστο, ανεστραμμένα στις συνθήκες τους.
Χωρισμένο σε τρία Βιβλία το
μυθιστόρημα, αφιερώνει το δεύτερο μέρος/Βιβλίο σε ένα δοκιμιακού χαρακτήρα
κείμενο, γραμμένο από τον Μπουάνα, στο οποίο εκτίθεται όλη η «λογική» της
δουλοκτησίας, όλη η σαθρή επιχειρηματολογία της ρατσιστικής θεωρίας, με την
υψηλότερη θέση στη φυλετική κλίμακα να διατηρείται για τη μαύρη φυλή – μια
επιτυχημένη αντιστροφή κι εδώ.
Όλο το μυθιστόρημα ένα
σπουδαίο έναυσμα για σκέψη. Ο τρόπος της Εβαρίστο, να κοιτάξει την ιστορία σαν
ένα ανεστραμμένο είδωλο, γράφοντας ταυτόχρονα ένα βιβλίο συναρπαστικό στην
ανάγνωσή του, λειτουργικός μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Πράγματι, η
λογοτεχνία, όταν βρίσκει τον δρόμο της, όταν νιώθει τα όρια της μυθοπλασίας
μέχρι αυτή να αγγίξει την πραγματικότητα, κυρίως όταν αισθάνεται την ιδιότυπη
σχέση της με την αλήθεια των γεγονότων (όχι όπως τα καταγράφει η κάθε φορά
επίσημη εκδοχή της ιστορίας αλλά όπως όντως έγιναν), τότε επιτελεί σπουδαίο
έργο, πέρα από την όποια απόλαυση, την αναγνωστική τέρψη.
Διαβάζουμε στην προμετωπίδα τα λόγια του Νίτσε
«Όλα τα πράγματα υπόκεινται σε ερμηνείες: το ποια ερμηνεία επικρατεί κάθε
δεδομένη στιγμή είναι μια λειτουργία της εξουσίας και όχι της αλήθειας». Έτσι
ακριβώς! Η Εβαρίστο ανέλαβε με το βιβλίο της αυτό να καταθέσει όχι απλώς μια
ερμηνεία αλλά την αλήθεια, ακόμα κι αν την έδωσε από την ανάποδη όψη της, μήπως
την καταστήσει πιο διάφανη, πιο διαυγή και κατανοητή. Και το κατάφερε!
Απόσπασμα
Δεν ήμουν πια μόνη, αλλά η κοινότητα στην οποία
ετοιμαζόμουν να προσχωρήσω ήταν ελεεινή.
[…] Σύντομα επίσης θα μάθαινα ν’
αντιλαμβάνομαι τη διαφορά ανάμεσα στην εξάντληση και την ήττα. Να αναγνωρίζω το
σημείο στο οποίο το πνεύμα ενός ανθρώπου σβήνει. Που έπειτα απ’ αυτό ο θάνατος
είναι η αναπόφευκτη συνέπεια. Και να καταλαβαίνω γιατί μερικοί επέλεγαν τον
θάνατο σαν τον μόνο δρόμο για την ελευθερία. (σσ. 102-103).
