Μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες της ελληνικής ιστορίας. Έτσι λέγεται το βιβλίο του Σταύρου Παναγιωτίδη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κέδρος. Ο συγγραφέας είναι ιστορικός, γεννημένος το 1982, αλλά έχει εκδώσει, επίσης από τον Κέδρο, και το μυθιστόρημα Το κουρασμένο μέλι. Κάποια στιγμή μου είχε πει ότι ετοιμάζει ένα τέτοιο βιβλίο και είχα πολύ χαρεί διότι είναι καλό να βλέπεις και νεότερους να παίρνουν τη σκυτάλη.
Ο Σταύρος μού ζήτησε να πάρω μέρος στην παρουσίαση του βιβλίου, και αφού βόλεψαν οι ημερομηνίες δέχτηκα μετά χαράς. Η παρουσίαση έγινε την περασμένη Πέμπτη, 28 Σεπτεμβρίου στον Ιανό, μαζί με την Σία Αναγνωστοπούλου, βουλεύτρια του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγήτρια του Παναγιωτίδη στο Πάντειο, και με συντονισμό της Νατάσας Γιάμαλη.
Θα παραθέσω πιο κάτω την ομιλία μου και το βίντεο της εκδήλωσης. Προηγουμένως, βάζω τον πίνακα περιεχομένων του βιβλίου για να πάρετε μιαν ιδέα για τα θέματα που θίγει.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο και παραγνωρισμένες αλήθειες
Ο Γόρδιος Δεσμός που ίσως δεν κόπηκε ποτέ
Ο Καιάδας και η παρεξηγημένη Σπάρτη
Πώς λεγόταν το Βυζάντιο;
Τα βυζαντινά βασανιστήρια
Η μέλισσα αρχιτέκτονας της Αγίας Σοφίας
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, η λαϊκή οργή και η Κερκόπορτα
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
- Οι μύθοι της Επανάστασης
Το Κρυφό Σχολειό
Η 25η Μαρτίου
Η στάση του Πατριαρχείου
Ο αδικημένος Πήλιος Γούσης
Ο Χορός του Ζαλόγγου
Τα δάνεια και η ξενοκρατία
Οι εμφύλιοι και η «αιώνια διχόνοια των Ελλήνων»
Ο Καποδίστριας, οι πατάτες και οι απείθαρχοι Έλληνες
Η άλωση της Τριπολιτσάς
Τα «καπάκια» και τα προσκυνήματα των αγωνιστών στους Οθωμανούς
Η γλώσσα των αγωνιστών
«Τούρκος στη Μάνη δεν πάτησε ποτέ»
Η χαμένη ψηφοφορία για τα ελληνικά στις ΗΠΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Μύθοι και μπερδέματα του 20 ού αιώνα
Ιωάννης Μεταξάς: Το «ΟΧΙ», το αξιόμαχο του στρατού, ο φιλεργατισμός και τα μπουζούκια
Τι ήθελε ο βασιλιάς από τον Γρίβα;
Ένα γαρίφαλο που βάφτηκε κόκκινο
Ο Νίκος Καζαντζάκης και ένας αφορισμός που δεν έγινε
Το χαστούκι στη Φρειδερίκη που ακούστηκε δυνατά, χωρίς να πέσει ποτέ
Το σαμποτάζ του Έβρου – Ούτε ζάχαρη ούτε ρεζερβουάρ ούτε τανκς
Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και η αποχώρηση της αξιωματικής αντιπολίτευσης
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Μυθικά και ανείπωτα
Ο Τσόρτσιλ και οι Έλληνες
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και η Μακρόνησος ως «Ο Παρθενών της συγχρόνου Ελλάδος»
Τι… γαργάλησε ο Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας;
«Καραμανλής ή τανκς»: το δίλημμα του Μίκη Θεοδωράκη
Ο Γιάννης Ρίτσος και οι χορευτικές ικανότητες των σοβιετικών τανκς
Ο παροιμιώδης Ανδρέας Παπανδρέου
Ο Κίσινγκερ ως ιδανικός εχθρός των Ελλήνων
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Οι εκδόσεις Κέδρος φρόντισαν για τη μαγνητοσκόπηση της εκδήλωσης. Το βίντεο μπορείτε να το δείτε εδώ:
Eγώ μίλησα πρώτος, και είπα περίπου τα εξής, αν θέλετε να τα διαβάσετε και όχι να τα δείτε/ακούσετε:
Καλησπέρα, σας ευχαριστώ που ήρθατε απόψε εδώ να μας ακούσετε, ευχαριστώ και τις εκδόσεις Κέδρος για την οργάνωση, και φυσικά τον Σταύρο Παναγιωτίδη για την τιμητική πρόσκληση που μου έκανε να πάρω μέρος στην παρουσίαση του βιβλίου του για τους μύθους, τις παρεξηγήσεις και τις άβολες αλήθειες της ελληνικής ιστορίας.
Ευχαριστώ επίσης τον Παναγιωτίδη για την εγκωμιαστική αναφορά που κάνει, στον Πρόλογο, στις δικές μου προσπάθειες στο πεδίο της ανασκευής των κάθε λογής μύθων, καθώς και για το ότι χρησιμοποίησε ορισμένα δικά μου άρθρα ως υλικό για το βιβλίο.
Το βιβλίο το πήρα προχτές στα χέρια μου· βέβαια, το είχα διαβάσει πρωτύτερα σε pdf, και μόλις το πήρα έγραψα στο Φέισμπουκ ότι η ανασκευή μύθων είναι αγώνας συνεχής και κοπιώδης, κάποτε άχαρος, ενώ άλλες φορές φαίνεται μάταιος· αλλά μια από τις μεγάλες χαρές που έχει είναι να βλέπεις το έργο συναγωνιστών, όπως το βιβλίο του Παναγιωτίδη.
Διότι πράγματι με τον Σταύρο είμαστε συναγωνιστές σε αυτόν τον δύσκολο και, όπως είπα, πολλές φορές άχαρο, πόλεμο της μυθοκτονίας. Εγώ βέβαια ειδικεύομαι περισσότερο στους γλωσσικούς μύθους, το 2019 μάλιστα εξέδωσα, στις εκδόσεις του ΕΑΠ, το βιβλίο «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα», ενώ με τους γλωσσικούς μύθους ασχολούμαι και στο παλιότερο βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων». Όταν λέω «γλωσσικούς μύθους» εννοώ, ας πούμε, την άποψη ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα είχε 6 εκατομμύρια λέξεις, ή ότι είναι η μοναδική «νοηματική» γλώσσα, ή ότι είναι η μητέρα όλων των γλωσσών κτλ. Ωστόσο, στο ιστολόγιό μου έχω επίσης ασχοληθεί με μύθους από την ελληνική ιστορία, σαν κι αυτούς που εξετάζει στο βιβλίο του ο Σταύρος.
Είπα, «μύθοι και πλάνες». Ο Σταύρος λέει «μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες». Αυτή η διεύρυνση του πεδίου της έρευνας, ώστε να μην περιορίζεται στους καθαρούς μύθους, είναι σχεδόν αναπόφευκτη, αλλά και χρήσιμη, διότι δεν είναι πάντοτε σαφείς οι διαχωριστικές γραμμές και διότι οι περισσότεροι μύθοι έχουν κάποιο στοιχείο αλήθειας, ενώ πολλοί μύθοι χτίζονται πάνω σε πλάνες.
Οι μύθοι είναι συνήθως ευχάριστοι, ενώ οι αλήθειες, όπως σωστά λέει ο Σταύρος Παναγιωτίδης, μπορεί να είναι άβολες. Έχουμε εθνικό ποιητή τον Σολωμό, που έγραφε ότι πρέπει να θεωρούμε εθνικό ό,τι είναι αληθινό, αλλά την παραίνεση δεν την εφαρμόζουμε με συνέπεια.
Είναι και ανθρώπινο, βέβαια. Όταν κάτι επιβεβαιώνει τις απόψεις μας, τις πεποιθήσεις μας, ακόμα τις μεροληψίες και τις προκαταλήψεις μας, το δεχόμαστε πιο εύκολα· όταν κάτι πηγαίνει κόντρα σε αυτές, αρχικά αντιδρούμε με δυσφορία, ίσως να εξοργιζόμαστε κιόλας. Οπότε, στην πρώτη περίπτωση το ευχάριστο νέο το δεχόμαστε αβίαστα, ανεξέταστα, διότι μας επιβεβαιώνει. Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση αρνούμαστε να το δεχτούμε και προσπαθούμε να βρούμε κενά, να το ανασκευάσουμε.
Να πάρω ένα παράδειγμα από το βιβλίο του Σταύρου, με το οποίο τυχαίνει να έχω ασχοληθεί κι εγώ, μια και πρόκειται για γλωσσικό μύθο, νομίζω τον μοναδικό στο βιβλίο του. Πρόκειται για τον περίφημο μύθο της μίας ψήφου, ότι δηλαδή, όπως λέει στη σελ. 107 ο Παναγιωτίδης, «όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής κέρδισαν την ανεξαρτησία τους από τη Μεγάλη Βρετανία, οργάνωσαν ψηφοφορία για την επιλογή της επίσημης γλώσσας τους μεταξύ της αγγλικής και της ελληνικής – τελικά τα ελληνικά ηττήθηκαν για μόλις μία ψήφο».
Αυτός ο μύθος έχει πολλά και εμφανή αδύνατα σημεία. Διότι, ακόμα κι αν δεν ξέρει κανείς ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν επίσημη γλώσσα που να κατοχυρώνεται ως τέτοια στο Σύνταγμα ή στη νομοθεσία, δεν είναι δύσκολο να σκεφτεί ότι πρακτικά θα ήταν εντελώς παράλογο να εξεταστεί η υιοθέτηση ως επίσημης μιας γλώσσας όπως τα ελληνικά, την οποία ελάχιστοι γνώριζαν! Αλλά επειδή ο μύθος λέει πράγματα που μας είναι ευχάριστα, και που ενισχύουν το αίσθημα υπερηφάνειας που έχουμε για την ελληνική γλώσσα, δεν τον εξετάζουμε καθόλου, τον δεχόμαστε έτσι που μας τον λένε, για να το πω λαϊκά «τον καταπίνουμε αμάσητο», και αμέσως βάζουμε λάικ στην ανάρτηση και σπεύδουμε να την κοινοποιήσουμε στους φίλους μας.
Λέω για λάικ και για κοινοποίηση διότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν εξελιχθεί στο κατεξοχήν πεδίο διάδοσης μύθων (θα επανέλθω στο θέμα παρακάτω). Ωστόσο, ο συγκεκριμένος μύθος, όπως λέει και ο Παναγιωτίδης, είναι αρκετά μακρόβιος και υπάρχει πριν από το Διαδίκτυο, αφού ακούγεται τουλάχιστον από το 1970. Εγώ θυμάμαι ότι τον πρωτοάκουσα από κάποιον δάσκαλο στο δημοτικό, και άλλοι που έχω συζητήσει μαζί τους μού έχουν πει ότι τον μύθο για τη μία ψήφο τον θυμούνται από το σχολείο. Πράγματι, αρκετοί μύθοι διαδίδονται από εκπαιδευτικούς. Άλλωστε, και ο ίδιος ο Παναγιωτίδης μάς λέει στον πρόλογο του βιβλίου του πως το έναυσμα για να γράψει το βιβλίο ήταν οι αντιεπιστημονικές απόψεις που προωθούσε, ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες, ένας καθηγητής του σε μεταπτυχιακό τμήμα, απόψεις του τύπου «η ελληνική είναι σημειολογική γλώσσα» ή «ο ντε Γκολ είχε θέσει βέτο στην ένταξη της Μεγάλης Βρετανίας, λόγω του ονόματος της Βρετάνης»!
Γιατί φτιάχνονται οι μύθοι; Δεν αρνούμαι ότι, σε κάποιες περιπτώσεις, οι κατασκευαστές μύθων θέλουν απλώς να εντυπωσιάσουν -όπως, ας πούμε, κάποιος που διηγείται μιαν ιστορία που του έτυχε και, για να την κάνει ακόμα πιο εντυπωσιακή, την αλατίζει προσθέτοντας φανταστικές λεπτομέρειες. Αυτός έχει ως μοναδική ανταμοιβή ότι βλέπει το ακροατήριό του να κρέμεται από τα χείλη του, αλλά συνήθως τα κίνητρα των μυθοπλαστών δεν είναι τόσο αθώα· για παράδειγμα, αυτός που πλάσαρε τον μύθο για το βέτο του ντε Γκολ στην ένταξη της Μεγάλης Βρετανίας, ας πούμε ο Αντώνης Σαμαράς, το έκανε για να ενισχύσει την αδιάλλακτη (και αδιέξοδη) γραμμή στο θέμα του ονόματος της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας. Πολλοί γλωσσικοί μύθοι έχουν σκοπό να ενισχύσουν μια αντιδραστική, εθνικιστική προσέγγιση στην εκπαίδευση -ήδη από τον καιρό που οι καθαρευουσιάνοι διέδιδαν τους μύθους ότι οι «μαλλιαροί» αποκαλούν «Κώτσο Παλιοκουβέντα» τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή ότι στη μετάφραση του Πάλλη ο Μυστικός Δείπνος είχε αποδοθεί «κρυφό τσιμπούσι». Τις περισσότερες λοιπόν φορές ο σκοπός του μυθοπλάστη μόνο αθώος δεν είναι.
Μια και προηγουμένως αναφέρθηκα στον πρόλογο του βιβλίου, ας μιλήσω γι’ αυτό και για τη δομή του. Το βιβλίο είναι οργανωμένο σε 4 μέρη: Αρχαία Ελλάδα και Βυζάντιο, Μύθοι για το 1821, Μύθοι για τον 20ό αιώνα, Φράσεις που δεν ειπώθηκαν ποτέ. Κάθε μέρος διαιρείται σε κεφάλαια· υπάρχουν συνολικά 33 κεφάλαια, αλλά σε πολλά κεφάλαια εξετάζονται περισσότεροι από ένας μύθοι -ας πούμε, στο κεφάλαιο για την ανύπαρκτη ρήση του Κίσινγκερ ο Παναγιωτίδης βρίσκει την ευκαιρία να εξετάσει και να ανασκευάσει και τον μύθο για το βέτο που δήθεν άσκησε ο ντε Γκολ στην ένταξη της Μεγάλης Βρετανίας στην ΕΟΚ, λόγω του ονόματος.
Είναι επίπονη δουλειά η ανασκευή ενός μύθου, είναι δουλειά ντετέκτιβ, διότι πρέπει να βρεις τον κόκκο αλήθειας που συνήθως περιέχει ο μύθος, αφού ξετυλίξεις ένα προς ένα τα στρώματα ψεύδους που τον περιβάλλουν, και το κακό είναι ότι για τη διαδικασία αυτή απαιτείται πολύς κόπος και χρόνος. Μάλιστα, έχει διατυπωθεί και ο λεγόμενος «νόμος του Μπραντολίνι», που λέει πως η ποσότητα ενέργειας που χρειάζεται για να καταρριφθεί μια σαχλαμάρα είναι μία τάξη μεγέθους μεγαλύτερη από την ποσότητα που χρειάζεται για να παραχθεί η σαχλαμάρα -ή, κατά την κρητική παροιμία που μ’ αρέσει να επαναλαμβάνω, «Έριξε ο κουζουλός μια πέτρα στο πηγάδι και σαράντα γνωστικοί δεν μπορούν να τηνε βγάλουν»
Αυτό σημαίνει ότι ένα βιβλίο που ασχολείται με την ανασκευή των μύθων κρύβει μέσα του πολλή και σκληρή δουλειά, μεταξύ άλλων και για να πετύχεις σφιχτή διατύπωση, αφού τα βιβλία έχουν εξ ορισμού περιορισμένο χώρο, διότι το χαρτί είναι ακριβό, σε αντίθεση με τα άρθρα στο Διαδίκτυο, όπου μπορεί κανείς να αναπτύσσει με απλοχωριά τις σκέψεις του.
Στο βιβλίο του όμως ο Παναγιωτίδης, επειδή είναι ιστορικός, κάνει και κάτι άλλο. Όχι μόνο ανασκευάζει τον μύθο, αλλά και κατατοπίζει τον αναγνώστη για τα πρόσωπα που εμπλέκονται, παρόλο που οι πληροφορίες αυτές, θα έλεγε κανείς, δεν είναι αυστηρά απαραίτητες για να εκτεθεί η ανασκευή του μύθου· είναι όμως πολλαπλά χρήσιμες στον αναγνώστη. Για παράδειγμα, όταν εξετάζει τον μύθο για το χαστούκι που υποτίθεται πως έδωσε στην βασίλισσα Φρειδερίκη, το μακρινό 1963, η Μπέτη Αμπατιέλου, ο συγγραφέας μάς εκθέτει, επιγραμματικά αλλά μεστά, την ιστορία του Αντώνη και της Μπέτης Αμπατιέλου. Με τον τρόπο αυτό κάθε κεφάλαιο αποκτά πληρότητα.
Μια άλλη αρετή του Παναγιωτίδη είναι η επιστημονική του εντιμότητα και ότι, σε αντίθεση με τους κατασκευαστές μύθων, δεν θηρεύει τις εντυπώσεις. Όταν παρουσιάζει ένα επιχείρημα, δεν παραλείπει και τον αντίλογο. Για παράδειγμα, όταν εξετάζει τους μύθους και τις άβολες αλήθειες που συνδέονται με τον Ιωάννη Καποδίστρια, γράφει (σελ. 83): κατήργησε την ελευθεροτυπία και, λίγο αργότερα, το απαραβίαστο της αλληλογραφίας. Πόσοι το ξέρουν αυτό; Αλλά ο συγγραφέας δεν θέλει εύκολες εντυπώσεις διότι αμέσως μετά το μετριάζει «Την εποχή εκείνη αυτά τα μέτρα δεν φάνταζαν τόσο ακραία όσο σήμερα».
Μια άλλη δυσκολία στην ανασκευή μύθων είναι η αδυναμία της αρνητικής απόδειξης. Ενώ μπορούμε να αποδείξουμε ότι κάποιος έκανε κάτι, πολλές φορές είναι πρακτικά αδύνατο να αποδείξουμε ότι δεν έκανε κάτι, συνήθως ότι δεν είπε κάτι, ένα θέμα που απασχολεί τον Παναγιωτίδη στο 4ο κεφάλαιο του βιβλίου, που ασχολείται με τις φράσεις και τα αποφθέγματα που δεν ειπώθηκαν ποτέ και που κακώς αποδίδονται σε κάποιο ιστορικό πρόσωπο -τα «αποφεύγματα», όπως τα λέω εγώ.
Είπα ότι «πολλές φορές» είναι πρακτικά αδύνατο. Παλιότερα, θα λέγαμε ότι «σχεδόν πάντα» είναι πρακτικά αδύνατο να αποδειχτεί ότι κάποιος δεν είπε κάτι, αλλά στο μεταξύ έχει προχωρήσει πολύ η δημιουργία βάσεων δεδομένων και η ψηφιοποίηση και διάθεση αρχειακού υλικού. Για παράδειγμα, κάποιοι που τους αρέσει να βρίσκουν λάθη στους άλλους, υποστηρίζουν ότι είναι λάθος, όταν θέλουμε να πούμε πως κάτι είναι παράλογο, να πούμε «και πράσινα άλογα», διότι τάχα το σωστό είναι η αρχαία ελληνική έκφραση «πράσσειν άλογα». Επειδή όμως η αρχαία ελληνική γραμματεία έχει όλη ψηφιοποιηθεί στο Thesaurus Linguae Graecae, το TLG, μπορούμε εύκολα, με τρία κλικ του ποντικιού, να διαπιστώσουμε ότι τέτοια φράση δεν σώζεται στην ελληνική γραμματεία.
Ή, αν δείτε κάπου έναν στίχο που υποτίθεται πως είναι του Σεφέρη ή του Ελύτη ή του Ρίτσου ή του Βάρναλη, και αμφιβάλλετε για την πατρότητα, πηγαίνετε στο σάιτ της Ανεμόσκαλας, κάνετε αναζήτηση μιας λέξης, και αμέσως βρίσκετε αν ο Σεφέρης ή ο Ρίτσος έγραψαν τον συγκεκριμένο στίχο. Εδώ έχω και ένα ωραίο ανέκδοτο. Όπως ίσως ξέρετε, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πολλοί συνηθίζουν να φτιάχνουν αφισάκια με τη φωτογραφία ενός συγγραφέα ή πολιτικού ή διανοητή και δίπλα με ένα απόφθεγμά του. Kάποτε λοιπόν, μια «φίλη» μου στο Φέισμπουκ, που μάλιστα ήταν διευθύντρια σε γυμνάσιο, εκπαιδευτικός δηλαδή, ανέβασε στον τοίχο της ένα τέτοιο αφισάκι που είχε μια φωτογραφία του Σεφέρη και δίπλα τους στίχους:
Πότε θα ανθίσουνε τούτοι οι τόποι;
Πότε θα έρθουν καινούργιοι άνθρωποι
να συνοδεύσουνε την βλακεία
στην τελευταία της κατοικία;
Της έγραψα ότι οι στίχοι αυτοί δεν είναι του Σεφέρη αλλά του Νίκου Γκάτσου και τους έχει μελοποιήσει το 1976 στα Παράλογα ο Μάνος Χατζιδάκις. Μου απάντησε σε λίγο ότι ρώτησε τους φιλολόγους του Γυμνασίου της και της επιβεβαίωσαν ότι οι στίχοι είναι του Σεφέρη. Όταν την παρέπεμψα στην Ανεμόσκαλα, εκείνη θύμωσε και με μπλόκαρε!
Άλλες φορές, μπορεί κανείς ψάχνοντας να βρει ένα παραπλήσιο ρητό, που όντως ειπώθηκε από το συγκεκριμένο πρόσωπο αλλά εδώ παρουσιάζεται διαστρεβλωμένο, όπως συνέβη σε μια περίπτωση που αναλυτικά εξηγεί ο Παναγιωτίδης, όταν γράφτηκε ότι ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε «για τα σοβιετικά τανκς που χόρευαν στους δρόμους της Πράγας» ενώ ο ποιητής σε συνέντευξή του είχε πει κάτι παραπλήσιο για την πρωτομαγιάτικη παρέλαση στη Μόσχα κάμποσα χρόνια αργότερα.
Είχα πει πιο πάνω ότι στην εποχή μας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν εξελιχθεί στο κατεξοχήν πεδίο διάδοσης μύθων· πρόκειται για ένα φαινόμενο της τελευταίας 15ετίας. Εδώ υπάρχει ένα αντεπιχείρημα, που κι εγώ το έχω χρησιμοποιήσει: ναι μεν το Διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα της ακαριαίας διάδοσης μύθων αλλά, επειδή επιτρέπει την αλληλεπίδραση, δίνει επίσης τη δυνατότητα της ανασκευής των μύθων, πέρα από το ότι έχει θέσει στη διάθεση των ερευνητών και των επαληθευτών κολοσσιαίους γνωστικούς πόρους, ενώ επίσης διευκολύνει την επικοινωνία ανθρώπων με παρόμοια ενδιαφέροντα· οπότε, δεν είναι μόνο μαύρη η εικόνα, ούτε και μόνο άσπρη.
Όμως, ακόμα και στο περιβάλλον της κυριαρχίας του Διαδικτύου, τα βιβλία, έντυπα ή ηλεκτρονικά, όχι απλώς έχουν τη θέση τους αλλά είναι και πολύτιμα: αποτελούν το σταθερό σημείο αναφοράς, που δεν μπορεί να τροποποιηθεί ή να εξαφανιστεί, όπως μια ιστοσελίδα, και που βέβαια χρησιμεύουν ως πηγή για κειμενα σε ιστοσελίδες. Υπάρχει μια υγιής αλληλεπίδραση και αλληλοτροφοδότηση, αφού και κείμενα που αρχικά είχαν δημοσιευτεί στο Διαδίκτυο αποτελούν πηγή για βιβλία.
Οπότε, το βιβλίο του Σταύρου Παναγιωτίδη, όχι απλώς έχει λόγο ύπαρξης αλλά είναι πολύτιμο και στο ευρύ κοινό που ενδιαφέρεται για την ιστορία, αλλά και σε όσους έχουν ειδικό ενδιαφέρον για τους μύθους και την ανασκευή τους. Για παράδειγμα, εγώ, που, χωρίς να το παινευτώ, θεωρώ ότι έχω κάποια προϋπηρεσία στην ανίχνευση και ανασκευή μύθων, όχι μόνο έμαθα πολλά επιμέρους πράγματα από τους Μύθους του Παναγιωτίδη, αλλά και αγνοούσα εντελώς ότι ο Πήλιος Γούσης, ένας από τους αρχετυπικούς προδότες της ελληνικής ιστορίας, ο δεύτερος μετά τον Εφιάλτη σε βαρύτητα, μπορεί και να μην ήταν προδότης. Και αναρωτιέμαι πόσοι από σας ξέρουν την πραγματικότητα για τη ζάχαρη στα φορτηγά του Έβρου -δεν λέω περισσότερα, να πάρετε το βιβλίο του Παναγιωτίδη και να το διαβάσετε!
Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας!
Την πολύ καλή ομιλία της Σίας Αναγνωστοπούλου, τις τοποθετήσεις της Νατάσας Γιάμαλη και του Σταύρου Παναγιωτίδη, όπως και τη συζήτηση που ακολούθησε, μπορείτε να τα παρακολουθήσετε στο βίντεο.
Στο κοντινό μέλλον, θα βάλω ένα απόσπασμα, μιαν ανασκευή μύθου, από το βιβλίο του Παναγιωτίδη.
