Μηνολόγιον Μαρτίου έτους 2024

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Ο Μάρτιος, όπως έχουμε ξαναπεί, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη, γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Η ελληνική λοιπόν ονομασία του τρίτου μήνα της χρονιάς είναι δάνειο από τα λατινικά, όπως άλλωστε και όλα τα ονόματα των μηνών. Για να αναφέρουμε την άχρηστη πληροφορία της ημέρας, ο Μάρτιος είναι ένας από τους τρεις μήνες του χρόνου που η τουρκική του ονομασία είναι επίσης δάνειο από τα λατινικά, Mart (οι άλλοι δυο: Mayιs και Ağustos). Στα αγγλικά, το όνομα του μήνα, March, συμπίπτει με τη λέξη march που σημαίνει πορεία/εμβατήριο (μαρς) αλλά πρόκειται για απλή σύμπτωση -δεν υπάρχει ετυμολογική συγγένεια. Σύμφωνα δε με το γνωστό ανέκδοτο, στα λαρσινά ο Μάρτιος είναι επίσης Μαρτς, όπως στα αγγλικά.

Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης, αλλά κάνει και τα τελευταία κρύα. Η γνωστή παροιμία λέει: Μάρτης, γδάρτης, παλουκοκάφτης, ενώ μια άλλη συμβουλεύει «Φύλα ξύλα για το Μάρτη να μην κάψεις τα παλούκια». Βέβαια, να θυμηθούμε πως τον καιρό που φτιάχτηκαν οι παροιμίες είχαμε το παλιό ημερολόγιο, άρα πρέπει να πάμε 10-12 μέρες πιο μπροστά: ο τότε Μάρτης είναι σημερινός Απρίλης ενμέρει. Ξέρουμε άλλωστε ότι “από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα”, εξίσου όπως και “μήτε ο Μάρτης καλοκαίρι, μήτε ο Αύγουστος χειμώνας”. Σε μια συλλογή κεφαλονίτικων γνωμικών του Δημ. Λουκάτου βρίσκω και μιαν άλλη παραλλαγή: Από Μαρτιού ποκάμισο κι απ’ Αύγουστο σεγκούνι.

Άστατος λοιπόν ο μαρτιάτικος καιρός. Από την ίδια συλλογή, «Μάρτης είναι νάζια κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει». Για να εξηγήσουν αυτή τη μετεωρολογική διπροσωπία του Μάρτη, οι παλιοί είχαν φτιάξει μια παράδοση, ότι ο Μάρτης έχει γυναίκα πανέμορφη, αλλά κουτσή. Όποτε τη βλέπει καθιστή, χαίρεται και κάνει τον λαμπρό μαρτιάτικον ήλιο. Όποτε όμως η γυναίκα σηκώνεται, ο Μάρτης θυμάται το κουσούρι της και κατσουφιάζει. Σε μιαν άλλη παραλλαγή, ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες, τη μια πάμφτωχη και πανέμορφη, την άλλη πάμπλουτη και άσκημη. Όποτε πηγαίνει με την όμορφη, ο καιρός είναι καλός. Γενικά, και για την αστασία του καιρού οι γυναίκες φταίνε. Ωστόσο, ανάμεσα στα δυο ενδεχόμενα, το να είναι ο καιρός του Μάρτη βροχερός ή αίθριος, η λαϊκή σοφία προτιμά το πρώτο, αφού έχουμε την παροιμία «Κάλλιο Μάρτη στις γωνιές, παρά Μάρτη στις αυλές». (Καλύτερα να κάνει ο Μάρτης βροχές, κρύο και να είμαστε στη γωνιά, παρά ήλιο και να είμαστε στις αυλές)

Πάντως, κατά τη λαϊκή αντίληψη ο ήλιος του Μάρτη καίει, οπότε κάθε πρωτομηνιά, σαν σήμερα, οι μανάδες φορούσαν στα παιδιά (ή μόνο στα κορίτσια) ένα βραχιολάκι από στριμμένες κλωστές, κόκκινη σίγουρα, ίσως και άσπρη ή άλλα χρώματα -το έθιμο ακόμα βαστάει νομίζω. Τα βραχιολάκια αυτά τα λέμε Μάρτηδες ή Μαρτάκια, θαρρώ -στην Ήπειρο, έχουν «το μαρτίτσι». Λέει κι η παροιμία, οπούχει κόρην ακριβή, του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει. Το έθιμο αυτό είναι κληροδότημα των αρχαίων, αν και σε εκείνους δεν συνδεόταν με συγκεκριμένη ημερομηνία. Σε πολυπληθείς αγγειογραφίες υπάρχουν παραστάσεις παιδιών ή αντρών που έχουν στον καρπό του χεριού κλωστές ή ταινίες ενώ γυναίκες έχουν δεμένες κλωστές στα πόδια,στον βραχίονα, στον τράχηλο. Οι κλωστές αυτές δεν είχαν κάποιον διακοσμητικό ή πρακτικό χαρακτήρα, αλλά προέρχονταν από κάποια δεισιδαίμονα συνήθεια που απομεινάρι είναι ο δικός μας μάρτης. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος καταδικάζει τη συνήθεια: κρόκη δε και στήμων και τα άλλα περιάμματα τα τοιαύτα των παίδων εμπιστεύονται την ασφάλειαν. Έθιμο ανάλογο με τα μαρτάκια ή τους Μάρτηδες έχουν και οι Βούλγαροι -και μάλιστα οι βουλγάρικες μαρτινίτσες είναι υπερπαραγωγές σε σύγκριση με τις δικές μας ταπεινές κλωστίτσες, όπως βλέπετε στην εικόνα που μας έστειλε παλιότερα η φίλη μας το Κιγκέρι.

Στα τέλη του Μάρτη, την τελευταία του Κυριακή, περνάμε και στη θερινή ώρα, ενός μέτρου που όλο καταργείται και όλο συνεχίζεται. Βέβαια, ήδη οι μέρες έχουν μεγαλώσει και από την ισημερία και μετά θα πάρουν το πάνω χέρι. Τον παλιό καιρό, που η δουλειά βαστούσε ήλιο με ήλιο, οι αγρότες δούλευαν πολύ τον Μάρτη, καθώς είχε μεγαλώσει η μέρα και είχε σπάσει το κρύο, ενώ και οι περισσότερες καλλιέργειες βρίσκονταν σε κρίσιμο σημείο. «Τον Μάρτη βάλε εργάτες κι ας είν’ και ακαμάτες», λέει μια παροιμία, ενώ μια άλλη, αμπελουργική, συμβουλεύει: Τις εννιά του Μαρτιού, μήτε σκύλος κούντουρος στ’ αμπέλι -επειδή πια τα μπουμπούκια έχουν δέσει, αν μπει στο αμπέλι σκύλος (έστω και κολοβός!) θα κάνει μεγάλη ζημιά.

Από τον Μάρτη έχουμε και τις Ειδές του Μαρτίου, που αναστήθηκαν στη γλώσσα μας εξαιτίας εκείνης της ταινίας που δεν έχω αξιωθεί να δω (αν και επειδή τον τελευταίο καιρό άρχισα να βλέπω ταινίες δεν αποκλείεται πριν κλείσει ο μήνας να τη δω) αλλά βέβαια το “Ειδές” το θεωρούμε μαλλιαρό και δεν το λέμε και προτιμάμε το “οι ειδοί, τις ειδούς”, σκέτη καθαρευουσιανιά, και όπως είναι άτριφτη λέξη όλο και περισσότεροι φοράνε στις ειδούς μουστάκια και λένε για “τους ειδούς” (που βγάζει περισσότερες γκουγκλιές από τις ειδούς), ενώ με τις Ειδές είναι αδύνατο να φορεθεί μπούρκα. Είδες οι Ειδές;

Ένα ακόμα ημερολογιακό ορόσημο που οπωσδήποτε πέφτει (και) τον Μάρτη είναι η Σαρακοστή, εξού και η παροιμία «Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;» που τη λέμε για κάποιον που επιδιώκει και καταφέρνει να παρευρίσκεται συνεχώς σε συγκεντρώσεις, εκδηλώσεις κτλ. Κάποιες χρονιές μάλιστα ο Μάρτης είναι ολοσούμπιτος σαρακοστιανός, αλλά φέτος το Πάσχα πέφτει αργά, οπότε η Σαρακοστή είναι από τις 18 του μήνα.

Υπάρχει και επίθετο Μάρτης, μάλλον από παρατσούκλι. Ίσως θυμάστε τον Νικ. Μάρτη, υπουργό κυβερνήσεων της ΝΔ, με έντονη δραστηριότητα για το Μακεδονικό. Εκείνος ήταν από την Καβάλα, αλλά βρίσκω ότι το επώνυμο επιχωριάζει ιδίως στην Πέρδικα της Αίγινας και στον Ποταμό της Κέρκυρας. O φίλος μας ο Νομικαντώνης μάς πληροφόρησε παλιότερα ότι υπάρχει και όνομα Μάρτης -ο γνωστός Ροδίτης μαθηματικός Μάρτης Μαρτάκης.

Τέλος, στις 21 Μαρτίου που έχουμε την ισημερία, οι Κούρδοι, οι Πέρσες και άλλοι λαοί της Κεντρικής Ασίας γιορτάζουν το Norouz ή Newroz (και πολλές άλλες παραλλαγές, ανάλογα τη γλώσσα), την πρωτοχρονιά τους. Κατά λέξη, Norouz στα αβεστικά θα πει «νέα ημέρα».

Τραγούδια για τον Μάρτη υπάρχουν πολλά -όπως και για κάθε μήνα, και τα πιο πολλά τα έχουμε βάλει, οπότε βάζω σήμερα ένα έμμεσο μαρτιάτικο τραγούδι, όπου ο Μάρτης  απλώς αναφέρεται,  έστω και στην  αρχή.

Ο Σταυρός του Νότου, του Θάνου Μικρουτσικου πάνω  στο ποίημα του Νίκου Καββαδία, με την Αιμιλία Σαρρή.

Πέρυσι, την πρώτη του Μάρτη ήμασταν φαρμακωμένοι επειδή μόλις μαθαίναμε τα νέα και συνειδητοποιούσαμε τη φρίκη στο δυστύχημα των  Τεμπών. Φέτος, η τραγωδία είναι πάλι σε επικαιρότητα, αλλά τώρα τη λέμε, καθόλου άδικα, έγκλημα. Να δούμε σε ποιους παραλλήλους θα μπούμε τον φετινό  Μάρτη. Να πούμε καλό μήνα; Το  θέλει το έθιμο. Καλό μήνα!