Διονύσης Ν. Μουσμούτης, Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα: 1901-1953. Μουσική ζωή, κοινωνική ζωή και λαϊκά θεάματα. Τόμ. Α΄, Β΄. εκδ. Πλέσσα, Ζάκυνθος 2023.
Ακαταπόνητος μελετητής ο Διονύσης Ν. Μουσμούτης συνεχίζει την ήδη από τη δεκαετία του 1970 μακροχρόνια πορεία του στον χώρο των ελληνικών γραμμάτων.
Γνήσιο τέκνο της Επτανήσου επιλέγει συνειδητά να αναδείξει τον ιδιάζοντα ρόλο της στη γενικότερη ελληνική πνευματική και πολιτιστική ιστορία. Γνωρίζει καλά ότι το επίτευγμα αυτό είναι δυνατό μόνο μέσω της συστηματικής έρευνας και μελέτης και ενταγμένο στη μεγάλη ιστορία τόσο της Ελλάδας όσο και της Ευρώπης, με την οποία η Επτάνησος συνδέεται ποικιλοτρόπως. Μελετώντας την εργογραφία του διαπιστώνουμε ότι οι ποικίλες μελέτες του –πάντοτε στηριγμένες σε πρωτογενή έρευνα και αρχειακό υλικό– ενώ εστιάζουν σε Ζακυνθινές προσωπικότητες (Γρηγόριος Ξενόπουλος, Διονύσης Ρώμας, Παύλος Καρρέρ, Διονύσιος Ταβουλάρης, κ.ά.), ωστόσο ξεπερνούν πολύ τα χωρικά σύνορα της γενέθλιας γης και εκτοξεύονται στον καθολικό χωροχρόνο αποκτώντας διαχρονική ισχύ και εμβέλεια. Μέσω της επιστολογραφίας –κλάδου που με ιδιαίτερη επιτυχία και πρωτοτυπία υπηρέτησε ο Μουσμούτης– συνδυάζοντας με μέθοδο αλλά και οίστρο τη μικρή και τη μεγάλη ιστορία, επιτυγχάνει να φωτίσει άγνωστες πτυχές προσώπων και γεγονότων.
Αν θέλαμε ωστόσο να αξιολογήσουμε την πολύπτυχη προσφορά του, πιθανόν οι τέσσερις πολυσέλιδοι τόμοι της θεατρικής ιστορίας της Ζακύνθου να κατείχαν την πρώτη θέση.
Έχοντας και η ίδια καταγωγή από τον ίδιο γεωγραφικό χώρο, το γειτονικό και εξ ίσου ρημαγμένο από τον Εγκέλαδο νησί της Κεφαλονιάς, και επίσης επιχειρήσει ένα παρόμοιο ταξίδι στη θεατρική ιστορία του νησιού μου, αισθάνομαι αλληλεγγύη με την απόπειρα του Μουσμούτη και βαθιά ευγνώμων. Μόνο το πάθος και ο έρωτας για τα πάτρια συνοδευόμενα από μια περιέργεια και έναν θαυμασμό που διαρκώς ενισχύονταν από τα απρόβλεπτα ευρήματα της έρευνας θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον συγγραφικό και εκδοτικό αυτόν άθλο.
Η θεά τύχη ευνόησε τον ακάματο ερασιτέχνη, με καταγωγή από ένα νησί του οποίου η πνευματική και πολιτιστική ιστορία έχει ταυτιστεί με εξέχουσες προσωπικότητες των ευρωπαϊκών γραμμάτων: Διονύσιος Σολωμός, Ούγος Φώσκολος, Ανδρέας Κάλβος. Αλλά και στον θεατρικό τομέα το νησί διεκδικεί δάφνες. Το πρώτο θεατρικό έργο στη δημοτική –ο Βασιλικός του Αντωνίου Μάτεσι–, ο Χάσης του Δημητρίου Γουζέλη, οι ομιλίες, ο πολυγραφότατος και πολυμερής Γρ. Ξενόπουλος γράφουν σημαντικές σελίδες στην ιστορία του Νεοελληνικού θεάτρου. Επέτειοι, αναμνηστικές εκδηλώσεις και επισκέψεις κρατούν ζωντανή τη μνήμη τους και διανθίζουν την ήδη πλούσια συγκομιδή του Μουσμούτη.
Ακολουθώντας την ίδια μέθοδο με τη δίτομη μελέτη του Ζακυνθινού θεάτρου του 19ου αιώνα –της χρονολογικής καταγραφής και την παράθεση των πηγών του, κυρίως άρθρων του ημερήσιου και περιοδικού αθηναϊκού και ζακυνθινού Τύπου και απομνημονεύματα θεατρανθρώπων–, ο Μουσμούτης στην παρούσα μελέτη παρακολουθεί και καταγράφει την πνευματική και πολιτιστική ιστορία του νησιού του τον 20ό αιώνα μέχρι που η φύση έβαλε το δικό της όριο, το 1953.
Τα καρναβάλια, με τις ζωντανές μνήμες της Βενετίας, οι μαθητικές και ερασιτεχνικές εκδηλώσεις, οι κοινωνικές συναναστροφές, οι μουσικές συναυλίες, οι χορευτικές εσπερίδες, συναντούν τις επίσημες επετείους και το επίσημο δραματικό και μουσικό θέατρο συνυπάρχουν με τα ποικίλα λαϊκά και παραθεατρικά δρώμενα. Η Ζάκυνθος τραγουδά, χορεύει, βλέπει και παίζει θέατρο στροβιλίζεται στους ήχους του βαλς και απολαμβάνει τις άριες του Πουτσίνι. Η έβδομη τέχνη εισβάλλει και μαγεύει το κοινό με την έλξη των εικόνων. Η πόλη «στην πιο γλυκιά, την πιο καλή της ώρα».
Παράλληλα με τα Ζακυνθινούς τεχνίτες του Διονύσου, που τιμούν την γενέτειρά τους και απολαμβάνουν τις θερμές εκδηλώσεις των συμπατριωτών τους, το νησί επισκέπτονται σημαντικοί δραματικοί και μουσικοί θίασοι γνωστοί από τη δράση τους στην πρωτεύουσα. Η «Νέα Σκηνή» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, η Κοτοπούλη, η Κυβέλη , ο Θωμάς Οικονόμου, ο Ευάγγελος Παντόπουλος, ο Διονύσιος Ταβουλάρης, ο Μήτσος Μυράτ, ο Διονύσιος Λαυράγκας με το «Ελληνικό Μελόδραμα», ανεβαίνουν στη σκηνή του θεάτρου «Φώσκολος» προκαλώντας τα εύστοχα και συχνά αυστηρά σχόλια των Ζακυνθινών λογίων, που εντυπωσιάζουν με τις γνώσεις και τις συγκριτικές αποτιμήσεις τους. Μια ιδιαίτερη μελέτη πιθανόν να αναδείκνυε μια ιδιάζουσα κριτική σκέψη, αντάξια της λογοτεχνικής κριτικής της Επτανησιακής Σχολής.
Αλλά και η εγχώρια παραγωγή τόσο στον θεατρικό όσο και στον μουσικό τομέα, έχει να επιδείξει αξιόλογα δείγματα που συνηγορούν για την έμφυτη σχέση των Ζακυνθινών με τα δώρα των Μουσών.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για μια παράλληλη ανάπτυξη του επαρχιακού θεάτρου που ακολουθεί σε γενικές γραμμές αυτή της πρωτεύουσας, παρουσιάζοντας ορισμένες ιδιομορφίες οφειλόμενες στις χωροχρονικες συνιστώσες.
Ωστόσο η δίτομη συμβολή του Μουσμούτη καταρρίπτοντας τον ισχυρισμό του Γιάννη Σιδέρη, που δεν θέλησε να συμπεριλάβει στην ιστορία του το επτανησιακό θέατρο, αναδεικνύει την ιδιάζουσα προσφορά των Ιονίων νησιών στον θεατρικό τομέα, συνηγορώντας για τη στενή και δημιουργική σχέση τους με την Ευρώπη.
Οι συνεχείς και αυστηρά οργανωμένες επισκέψεις των ιταλικών θιάσων, η παρουσίαση του επίσημου μελοδραματικού ρεπερτορίου, οι επιφανείς καλλιτέχνες αλλά και η θερμή ανταπόκριση του κοινού και του πνευματικού και καλλιτεχνικού κόσμου, ζωντανεύουν μια εξαιρετικά πλούσια και ποιοτική θεατρική ζωή, σε έναν τομέα που σαφώς η κυρίως Ελλάδα, λόγω ιστορικών συνθηκών, υστερεί. Η ιστορία του μουσικού θεάτρου αποκτά γερά ερείσματα, και ανοίγεται ευρύ πεδίο παράλληλων μελετών, συγκρίσεων και αξιολογήσεων. Το τραγικό είδος, έχοντας αφομοιώσει τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα της Δύσης, έρχεται να συγκινήσει το κοινό της Επτανήσου και οι μελοδραματικές ηρωίδες αποκτούν φανατικούς οπαδούς.
Η ιστορία των μελοδραματικών θιάσων που επισκέπτονται την Ευρώπη αποκτάει νέα δυναμική και η μελέτη του ιταλικού Τύπου, ένα ακόμη επίτευγμα του Μουσμούτη, φωτίζει τις προσωπικότητες των καλλιτεχνών και το ρεπερτόριό τους. Στην Επτάνησο, σε αντίθεση με την Αθήνα, όπου η παιδεία των μουσικοκριτικών υστερεί, μια γενιά φωτισμένων λογίων ασκείται και ειδικεύεται στα μυστικά του μελοδράματος.
Η επιστημονική διάσταση του εγχειρήματος συμπληρώνεται με τους εκτεταμένους καταλόγους του παραρτήματος, που περιλαμβάνουν πλήρη καταγραφή των οπερών και των οπερετών που παρουσιάστηκαν στο νησί κατά το διάστημα 1900-1953.
Πολύ χρήσιμος επίσης ο κατάλογος των καλλιτεχνών του μελοδράματος που εμφανίστηκαν στο νησί και τα βιογραφικά των καλλιτεχνών του λυρικού θεάτρου. Εκτενής βιβλιογραφία και αναλυτικά ευρετήρια θεατρικών έργων και προσώπων συμπληρώνουν τον χρηστικό και επιστημονικό χαρακτήρα του όλου εγχειρήματος.
Ακολουθώντας τον μεγάλο συμπατριώτη του και δουλεύοντας με «λογισμό και μ’ όνειρο» ο Διονύσης Ν. Μουσμούτης έφερε σε πέρας ένα έργο ζωής, το οποίο ο χρόνος ως ο καλύτερος κριτής θα δικαιώσει. Συνιστά βασικό και ελπιδοφόρο έρεισμα για τη συνέχιση των ερευνών από τις νεότερες γενιές, που θα μας επιτρέψουν να μιλήσουμε συλλογικά για το «Ιόνιο θέατρο» του Μίμη Βάλσα.
⸙⸙⸙
[Η κ. Βαρβάρα Γεωργοπούλου είναι καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Στη φωτογραφία, το Δημοτικό Θέατρο «Φώσκολος» την περίοδο του Μεσοπολέμου. Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του ενδέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
