Μια από τις παράπλευρες συνέπειες της ρωσικής εισβολής και του πολέμου στην Ουκρανία είναι και η παγκόσμια έλλειψη διάφορων προϊόντων, ανάμεσά τους και του ηλιέλαιου.
Το 2018 η Ουκρανία και η Ρωσία παρήγαγαν (ή πάραξαν) το 53% της παγκόσμιας παραγωγής ηλιελαίου, η δε παραγωγή τους, ιδίως της Ουκρανίας, στο μεγαλύτερο ποσοστό της προοριζόταν για εξαγωγή -και βέβαια, τώρα με τον πόλεμο αυτό το ηλιέλαιο λείπει από την παγκόσμια αγορά. Μάλιστα, η παγκόσμια έλλειψη ηλιελαίου είχε αρχίσει ήδη από πριν, επειδή η παραγωγή του 2021 ήταν κακή. Με τον πόλεμο, τα πράγματα απόγιναν.
Το ηλιέλαιο είναι φυτικό έλαιο, όχι βέβαια από τον ήλιο που λέω στον τίτλο, παρόλο που θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί πως αν το σπορέλαιο είναι το λάδι που βγαίνει από σπόρους τότε και το ηλιέλαιο είναι το λάδι από τον ήλιο. Από τον ηλίανθο, φυσικά, βγαίνει το ηλιέλαιο (βρίσκουμε και τον τύπο ηλιανθέλαιο άλλωστε), αυτό το εντυπωσιακό φυτο που τόσο πολύ θυμίζει τον ήλιο.
Ο ηλίανθος είναι φυτό του Νέου Κόσμου. Στην Ευρώπη το έφεραν οι Ισπανοί τον 16ο αιώνα. Από τον 19ο αιώνα άρχισε να καλλιεργείται εντατικά στη Ρωσία, όπου με βελτίωση των ποικιλιών επιτεύχθηκε αύξηση της απόδοσης σε ηλιέλαιο. Ο λόγος γι’ αυτή την εντατική καλλιέργεια ήταν ότι το ηλιέλαιο θεωρήθηκε νηστίσιμο, άρα κατάλληλο για χρήση κατά τις περιόδους νηστείας, όπως η Σαρακοστή.
Το επικρατέστερο είδος ηλιάνθου είναι ο Ηλίανθος ο ετήσιος, Helianthus annuus. Πρόκειται για μονοετές φυτό που μπορεί να φτάσει σε ύψος τα 4 μέτρα. Λέμε «άνθος» αλλά βοτανολογικά μιλώντας πρόκειται για ψευδοάνθος -όμως για τον απλό άνθρωπο μια χαρά λουλούδι είναι, όπως μια χαρά φρούτο είναι η φράουλα, κι ας έχουν ενστάσεις οι βοτανολόγοι.
Το λουλούδι (που δεν είναι, είπαμε) τον ηλίανθο τον λέμε και «ηλιοτρόπιο» επειδή πίστευαν ότι παρουσιάζει «ηλιοτροπισμό», ότι ακολουθεί το ηλιακό φως.
Πράγματι, ο ηλιοτροπισμός (ή και φωτοτροπισμός) είναι ιδιότητα που πολλά φυτά την παρουσιάζουν: στρέφονται προς τον ήλιο και ακολουθούν την καθημερινή πορεία του από την ανατολή ως τη δύση, ας πούμε οι μαργαρίτες.
Τον ηλιοτροπισμό τον ήξεραν και οι αρχαίοι, και αρχαία ελληνική είναι η λέξη «ηλιοτρόπιο» που την χρησιμοποίησαν για διάφορα φυτά -όχι βέβαια για τον ηλίανθο, που δεν τον ήξεραν αφού είναι φυτό του Νέου Κόσμου. Υπάρχει στη βοτανική ολόκληρο γένος αγγειοσπερμων φυτών που λέγονται Heliotropia, και είναι πόες ή θάμνοι με μικρά λουλούδια, συνήθως άσπρα, ας πούμε το Ηλιοτρόπιο το ευρωπαϊκό, αυτοφυές της Μεσογείου, που το ήξεραν οι αρχαίοι και το ονομάτισαν «ηλιοτρόπιον». Οι χημικοι θα ξέρουν και το βάμμα ηλιοτροπίου, μια μοβ ουσία που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της οξύτητας / αλκαλικότητας των διαλυμάτων και πήρε το όνομά της από το φυτό αυτό, όχι από τον ηλίανθο.
Ο ηλίανθος δεν παρουσιάζει ηλιοτροπισμό στα ενήλικα φυτά του, μόνο στα ανώριμα μπουμπούκια του. Το ενήλικο φυτό έχει σταθερή κλίση όλη την ημέρα, κατά κανόνα προς την ανατολή -επομένως το απόγευμα δεν κοιτάζουν τον ήλιο, μόνο το πρωί. Επειδή όμως σε ένα χωράφι με ηλίανθους όλα τα φυτά έχουν τα κεφάλια τους να κοιτάζουν προς την ίδια κατεύθυνση, και επειδή το πρωί ο ήλιος είναι προς τα εκεί, δημιουργήθηκε η εσφαλμένη εντύπωση ότι παρακολουθεί τον ήλιο -και γι’ αυτό ο ηλίανθος ονομάστηκε επίσης «ηλιοτρόπιο» αν και διαφέρει πολύ από τα φυτά του γένους των Ηλιοτροπίων.
Και στα γαλλικά, ο ηλίανθος λέγεται tournesol (tourner = γυρίζω, soleil ο ήλιος) δηλαδή ηλιοτρόπιο. Θυμηθείτε και τον καθηγητή Τουρνεσόλ του ΤενΤέν. Στα αγγλικά λέγεται sunflower, αντίστοιχο του ηλιάνθου δηλαδή. Το ΛΚΝ στο λήμμα ηλιοτρόπιο αναφέρεται μόνο στα θαμνοειδή φυτά, ενώ ο Μπαμπινιώτης στο ιδιο λήμμα αναφέρεται στον ηλίανθο και μάλιστα επαναλαμβάνει, στον ορισμό, την εσφαλμένη αντίληψη για «συνεχή στροφή των ανθέων του προς την κατεύθυνση του ηλίου».
Λέμε βέβαια και «ήλιος», στην καθομιλουμένη, εννοώντας τους ηλίανθους. Γενικά, η ονομασία ήλιος ή ηλιοτρόπια παραπέμπει στη διακοσμητική χρήση του φυτού ενώ η ονομασία ηλίανθος πιο πολύ στη βιομηχανική του χρήση. Εκτός από τη χρήση του στην παραγωγή ηλιελαίου έχουμε και τις ζωοτροφές -και εδώ η Ουκρανία είχε σημαντικό μερίδιο στις ηλιανθόπιτες. Έχουμε και τους ηλιόσπορους, λαϊκό και φτηνό ξηρόν καρπό.
(Υπάρχει κι ένα άλλο είδος ηλίανθου, που βγάζει κονδύλους, που λέγεται και αγκινάρα της Ιερουσαλήμ ή στα γαλλικά topinambour, που δεν ήταν γνωστό στη χώρα μας αν και τώρα με τις γκουρμεδοεκπομπές και τους διαγωνισμούς μαγειρικής άρχισε ν’ ακούγεται)
Με την καταστροφή που έχει χτυπήσει την Ουκρανία πολλά χωράφια θα μείνουν ακαλλιέργητα αφού είναι θέατρο πολέμου, οπότε το ηλιέλαιο θα λείψει. Υπάρχει κι εκείνη η ιστορία με την Ουκρανή κυρία που πρόσφερε σπόρους ηλίανθου στους Ρώσους στρατιώτες την πρώτη μέρα της εισβολής, ώστε, όταν σκοτωθούν στην ουκρανική γη να φυτρώσουν ηλίανθοι. Όπως δείχνει το πράγμα, ηλίανθοι θα φυτρώσουν αλλά οι άνθρωποι δεν θα μπορούν να τους δρέψουν.
