Συνεχίζουμε τα καλοκαιρινά άρθρα μας, αφού βρισκόμαστε στο κατακαλόκαιρο. Είδαμε τις προηγούμενες μέρες τα βότσαλα και τα κοχύλια, να δούμε σήμερα και κάτι δυσάρεστο, τα κουνούπια.
Βέβαια, εμείς εδώ δεν θα δώσουμε οδηγίες αποφυγής των κουνουπιών, υπάρχουν αρμοδιότεροι γι’ αυτή τη δουλειά. Εμείς, ως γνωστόν, λεξιλογούμε. Αν σας παραξενεύει ο τίτλος του άρθρου, που παραπέμπει σε ένα παλιότερο άρθρο μας, θα πρέπει να κάνετε λίγη υπομονή. Πάντως είναι ακριβής, διότι στο σημερινό άρθρο θα λεξιλογήσουμε για τα κουνούπια και όχι για τους καναπέδες.
Το κουνούπι είναι ο αρχαίος κώνωψ, που άλλωστε διατηρείται σε λόγιες χρήσεις (π.χ. κώνωψ ο ανωφελής, το κουνούπι της ελονοσίας). Η λέξη εμφανίζεται ήδη στον Αισχύλο, στον Αγαμέμνονα, όπου η Κλυταιμνήστρα λέει ἐν δ᾽ ὀνείρασιν λεπταῖς ὑπαὶ κώνωπος ἐξηγειρόμην ῥιπαῖσι θωύσσοντος, δηλαδή «και στα ονείρατά μου από τ᾽ ανάλαφρο του κουνουπιού ξυπνούσα φτεροσουσούρισμα» όπως μεταφράζει ο Γρυπάρης.
Πιθανώς η λέξη «κώνωψ» είναι δάνειο από τα αιγυπτιακά (hnms, ίδια σημασία) με επίδραση της λ. κώνος. Στη συνέχεια, έχουμε το υποκοριστικό, κωνώπιον, και από εκεί το μεσαιωνικό «κουνούπιον», απ’ όπου το κουνούπι. Στον βυζαντινό Σπανό βρίσκω μια σατιρική συνταγή που χρησιμοποιεί, ανάμεσα σε άλλα συστατικά, «κουνουπίων ξύγγι λίτρας εκατόν» -σκεφτείτε πόσα κουνούπια θα χρειάζονταν, αν και σήμερα παροιμιωδώς το ξίγκι από τη μύγα το βγάζουμε. Επίσης, στη μετάφραση της «Παλαιάς τε και Νέας Διαθήκης» του Ιω. Καρτάνου (1536) υπάρχει αναφορά σε «κουνούπια», εκεί που ο Θεός «έπεψε» στον Φαραώ «το πλήθος των κουνουπίων».
Από ετυμολογική σκοπιά, το κουνούπι είναι διάσημο διότι συμμετέχει σε ένα από τα γνωστότερα αντιδάνεια, τον καναπέ. Έχουμε βάλει σχετικό άρθρο, εδώ και 11 χρονια, που λεγόταν Ένα κουνούπι στον καναπέ μου, κι έτσι εξηγείται και ο σημερινός τίτλος. Από το παλιότερο άρθρο αντιγράφω την ετυμολογική αλυσίδα του αντιδανείου:
Τι σχέση έχει άραγε ο καναπές με τo κoυνoύπι, τoν κώνωπα; Ανάκλιντρα παρόμoια με τoυς σημερινoύς καναπέδες είχαν και oι αρχαίoι. Στα μέρη τα ζεστά, τo καλoκαίρι τα σκεπάζανε με ένα ύφασμα λεπτό, για να μην τoυς ενoχλoύν τα κoυνoύπια. Αυτό τo ύφασμα, τo λέγαν κωνωπείoν, κoυνoυπιέρα πoυ θα λέγαμε σήμερα. Στην Π. Διαθήκη διαβάζoυμε ότι η Ιουδήθ, όταν έσφαξε τον Ολοφέρνη, «αφείλε τo κωνωπείον από των στύλων«, δηλαδή «έβγαλε την κoυνoυπιέρα από τoυς στύλoυς» (Ioυδήθ 13.9) και μετά πήγε το ύφασμα στους συντρόφους της, μαζί με το κεφάλι του σφαγμένου. Να πω εδώ ότι σε άλλες εκδόσεις της ΠΔιαθήκης έχει κωνωπείον και σε άλλες «κωνώπιον», γραφή που δέχεται, π.χ. το TLG και γενικά οι νεότερες πηγές· και βέβαια, κωνώπιον είναι επίσης το υποκοριστικό του κώνωπα, άρα το κουνουπάκι, αλλά εδώ είναι σαφές ότι πρόκειται για ύφασμα.
Το κωνώπιον ή κωνωπείον, η κουνουπιέρα, πέρασε και στα λατινικά, ως conopeum ή conopium, με τη σημασία της κουνουπιέρας και του επίπλου που είναι περιτριγυρισμένο με κουνουπιέρα, και από εκεί στα μεσαιωνικά γαλλικά ως conopé. Φτάνοντας στα γαλλικά, άρχισε να δηλώνει τo έπιπλo και μόνo, κι ας ήταν ξεσκέπαστo. Κι έτσι πρoέκυψε o καναπές, ή μάλλον ο canapé, που μαρτυρείται στα γαλλικά από τον 17ο αιώνα.
Να γυρίσουμε στο κουνούπι όμως.
Καθώς είναι μαζί μας, έστω και ως ενόχληση, είναι επόμενο να έχει παρουσία στη φρασεολογία μας, αφενός επειδή ενοχλεί και μας τσιμπάει και αφετέρου ως δηλωτικό του μικρού μεγέθους. Βέβαια, η μύγα έχει πολύ πλουσιότερη φρασεολογική παρουσία, ενώ κάποιες φράσεις λέγονται εξίσου για το κουνούπι, τη μύγα ή άλλα έντομα. Ήδη ο Δαμασκηνός Στουδίτης λέει για κάποιους ότι μοιάζουν με τυφλούς «ὀποὺ παντάπασι δὲν βλέπουν καὶ ἐκεῖνοι λέγουν πὼς βλέπουσι μακρὰ ὡς πενήντα στάδια λεπτὸν πράγμα ὡσὰν κουνούπι».
Λέμε «τον βλέπω σαν κουνούπι» (ή σαν μύγα ή σαν μυρμήγκι), που σημαίνει ότι τον θεωρώ ασήμαντο, δεν τον υπολογίζω καθόλου.
Λέμε «δεν πειράζει ούτε κουνούπι» για κάποιον εντελώς αθώο και καλόβολο, αν και συχνότερα λέμε τη φράση με το μυρμήγκι.
Λέμε «δεν περνάει ούτε κουνούπι», όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι έχουμε αποκλείσει εντελώς ένα μέρος -όχι όπως η αστυνομία που άφησε τους Κροάτες φασιστοχούλιγκαν «υπό διακριτική παρακολούθηση» να φτάσουν ως τη Νέα Φιλαδέλφεια και να σφάξουν τον νεαρό Μιχάλη.
Λέμε «μου έγινες κουνούπι» ή μάλλον το λέγαμε, προς κάποιον φορτικό, που μας ενοχλεί με τις συνεχείς απαιτήσεις του -σήμερα περισσότερο λέμε «μου έγινες τσιμπούρι», αλλά το κουνούπι το βρίσκω σε παλιότερα κείμενα, όπως στη Χολεριασμένη του Παπαδιαμάντη («Εγώ τούς έγινα κουνούπι και δεν έφευγα από κοντά τους»).
Τέλος, σε δίδυμο με τη μύγα, υπάρχει η απειλή «Θα φάει η μύγα σίδερο και το κουνούπι ατσάλι», που αν δεν κάνω λάθος ακούγεται και στον Καραγκιόζη. Θα γίνουν φοβερά πράγματα, δηλαδή. Μπορεί να λέγεται κυριολεκτικά, αν και εντύπωσή μου είναι πως συνήθως ειρωνικά λέγεται.
Πολλά κουνούπια έχει εκεί που έχει νερά. Μια φίλη που είχε την τύχη (ή ίσως την ατυχία) να περάσει ένα καλοκαίρι σε μερικές από τις χίλιες λίμνες της Φινλανδίας μού έλεγε πως τα κουνούπια εκεί ήταν άλλο πράγμα σε μέγεθος. Αλλά και του Έβρου τα κουνούπια έχουν βασανίσει τους φαντάρους μας -κάποτε που έκανα συλλογή όρων της στρατιωτικής αργκό είχα σημειώσει τον όρο «γκατζολόπτερο», για τα υπερμεγέθη εβρίτικα κουνούπια, ή, πιο ευφάνταστα «Εφ γκαγκάξι», πάντρεμα του «γκατζολία» και του «Εφ Δεκάξι»
Από παράγωγα αναφέραμε ήδη την κουνουπιέρα, την κουρτίνα από τούλι που βάζουμε γύρω γύρω από το κρεβάτι για να μας προστατεύει από τα κουνούπια -σε άλλα κλίματα κυρίως. Να προσθέσω ότι το κουνουπίδι δεν έχει ετυμολογική σχέση με το κουνούπι (δείτε το άρθρο μας).
Πρέπει να ομολογήσω πως εμένα δεν με τσιμπάνε και τόσο πολύ, ίσως δεν είμαι γλυκοαίματος, αλλά το καλοκαίρι κάθε βράδυ, εκεί που παραθέριζα, άναβα στη βεράντα ένα κατόλ, το κοινώς λεγόμενο φιδάκι, αυτή τη σπείρα που μυρίζει έντονα και σχεδόν όμορφα, ενώ είχαμε και στο υπνοδωμάτιο ένα άλλο αντικουνουπικό στη μπρίζα. Άλλοι είναι πιο ευάλωτοι, χρησιμοποιούν και αλοιφές. Είναι βέβαια και το ερώτημα που συχνά ανακύπτει, αν μπορούν να μεταδοθούν νοσήματα με δάγκωμα κουνουπιού, είναι και το κουνούπι τίγρης που θεωρείται το πιο επικίνδυνο από αυτή την άποψη.
Γιατροσόφια για τα κουνούπια ίσως πείτε εσείς στα σχόλιά σας. Εγώ σταματάω εδώ για να μη σας γίνω κουνούπι!
