Ισόβια σχέση
μυθιστορηματική βιογραφία
Ελένη Λάππα-Οικονόμου
εκδόσεις Μέδουσα
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ
Τα «κλειδιά» μιας τοξικής σχέσης • Fractal (fractalart.gr)
τα «κλειδιά» μιας τοξικής σχέσης
Δεν ήσουν ο εχθρός που σε κινητοποιεί για να τον αντιμετωπίσεις, ήσουν ο φόβος που σε εκμηδενίζει, σου αφαιρεί κάθε δυνατότητα αντίδρασης. Ο φόβος, ναι, ο φόβος…
Η ηρωίδα του βιβλίου, η Δανάη, γράφει στο σημειωματάριό της τα παραπάνω λόγια λίγο πριν την κηδεία της μητέρας της, περιγράφοντας με τον πιο εύσχημο τρόπο τη σχέση μεταξύ τους. Μια μάνα που οι δυο κόρες της την παρομοιάζουν με τη Μέδουσα της μυθολογίας και των φρικτών αναπαραστάσεών της. Μια τέτοια σχέση, όμως, δεν μπορεί παρά να γράψει ανεξίτηλα σημάδια στην ψυχή των παιδιών, που είναι ορατά σε όλες τις επιλογές τους, σε ό,τι σκέφτονται, σε ό,τι πράττουν. Έτσι, παρακολουθούμε τη μία κόρη, τη μικρότερη Μιράντα, να βρίσκει αμφίβολο καταφύγιο στη θρησκεία και τον μοναχισμό, και την άλλη, τη βιογραφούμενη Δανάη να κλυδωνίζεται ανάμεσα στις επιθυμίες της και στις απαγορεύσεις, με τον φόβο που της προκαλεί η μάνα-Μέδουσα να καθορίζει εν πολλοίς τη σχέσεις της με τους άλλους, φίλους αλλά κυρίως ερωτικούς συντρόφους. Πώς μπορεί να ξεκλειδώσει ο ασφυκτικός κλοιός στον οποίο μέσα βρίσκεται η Δανάη, και μάλιστα με τη μητέρα να είναι απούσα το μεγαλύτερο διάστημα από τη ζωή των παιδιών της; Είναι αυτός ο φόβος, δραματικά ορατός κι όταν το φοβερό πρόσωπο απουσιάζει, που διατρέχει όλη την ιστορία.
Υπάρχει άραγε τρόπος διαφυγής από ένα τέτοιο τοξικό περιβάλλον; Η ιστορία, που μας αφηγείται η Λάππα-Οικονόμου με την ταλαντούχο γραφή της, βρίσκει τον στόχο της, τη λειτουργία της Τέχνης, όταν η Δανάη θα κάνει στροφή στη ζωή της ανακαλύπτοντας και κατόπιν καλλιεργώντας το ταλέντο της στην κεραμική. Καθόλου τυχαία τα λόγια του Όσκαρ Ουάιλντ, που προτάσσονται στο βιβλίο: Η Τέχνη είναι η πνευματική διαμαρτυρία μας, είναι μια θαρραλέα απόπειρα να υποδείξει κανείς στη ζωή του το σωστό δρόμο. Μια σχέση που προοριζόταν να είναι ισόβια τραυματική, θα μπορούσε να καταργηθεί επιτρέποντας στο «θύμα» τον απεγκλωβισμό από τις προδιαγραφές του «θύτη»; Όσο κι αν ακούγεται κάπως ρομαντική η εκδοχή αυτή (υπάρχουν σχέσεις που ανθίστανται σε οποιαδήποτε κατάργηση), δεκτό ότι στη μυθοπλασία είναι οι δρόμοι όλοι ανοιχτοί.
Γιατί η Ελένη Λάππα-Οικονόμου γράφει μια μυθιστορηματική βιογραφία, χωρίς όμως (όπως απαιτεί το συγκεκριμένο είδος) να αποκαλύπτει το αληθινό πρόσωπο της ηρωίδας της· δίνει ωστόσο τα βασικά της χαρακτηριστικά: γνωστή κεραμίστρια με πολλές επιτυχημένες εκθέσεις και θριαμβικές κριτικές για το έργο της. Με τον τρόπο αυτό αφήνει τη ζυγαριά (σκόπιμα ή όχι, πάντως αναπόφευκτα) να γείρει στην πλευρά της μυθοπλασίας αφήνοντας λίγο να υπολείπεται το μέρος της αυθεντικής κατάθεσης γεγονότων και πράξεων. Σε μια προσπάθεια ισοζυγίσματος παραθέτει αποσπάσματα από κείμενα του βιογραφούμενου προσώπου, μοιράζοντας έτσι την αφηγηματική φωνή ανάμεσα στην τριτοπρόσωπη του παντογνώστη αφηγητή και στην πρωτοπρόσωπη της ηρωίδας, έστω μέσα από τα εμβόλιμα γραφόμενά της.
Η ιστορία θα μπορούσε να διαβαστεί με τρεις τρόπους:
Αρχικά η επιφάνεια, δηλαδή η πολύπλοκη σχέση με τη μητέρα, όσο κι αν στην πορεία θα αποκαλυφθεί ένα στοιχείο που αφαιρεί ένα μέρος της ενοχής της για τη συμπεριφορά της, και αναπόφευκτα προσθέτει το στοιχείο της ενοχής στη Δανάη. Έτσι, η μυθιστορηματική βιογραφία διαβάζεται εν είδει τεκμηρίωσης σε μια δοκιμιακή θεώρηση των προβληματικών σχέσεων (ιδίως μητέρας-κόρης, που αποτελεί προσφιλές θέμα της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης) που δημιουργούνται μέσα στην οικογένεια.
Μια δεύτερη ανάγνωση προβάλλει τον «πρωταγωνιστικό» ρόλο που διαδραματίζει το περιβάλλον, ως χώρος μέσα στον οποίο διαμορφώνεται η ζωή. Εν προκειμένω, η Ήπειρος στα τέλη της δεκαετίας του ’50, στα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια, ακόμη πιο δύσκολα στα πιο μικρά, απομονωμένα μέρη, όπου ο ιδιωτικός χώρος καταργείται, ο συντηρητισμός θριαμβεύει, οι νέοι ασφυκτιούν, τα δεδομένα της μικρής κοινωνίας τους ακολουθούν, ακόμη κι όταν οι συνθήκες της ζωής τους με τα χρόνια αλλάξουν. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η ιστορία της Δανάης μπορεί να θεωρηθεί τυπικό δείγμα, ή αλλιώς μια τεκμηρίωση πάλι, μιας άλλης δοκιμιακής θεώρησης που αφορά τη σχέση των ανθρώπων με τον χώρο.
Μένει, φυσικά, η ουσιαστικότερη όλων, αυτή που αναδεικνύει (με ρομαντισμό ή όχι) τον ρόλο της Τέχνης στη διαμόρφωση ή την ιαματική αναδιαμόρφωση της προσωπικότητας και της ζωής· μια ισόβια σχέση άλλης αξίας, που ξεκλειδώνει τα σκοτεινά δωμάτια του φόβου.
Με όποιον τρόπο κι αν διαβαστεί, όμως, η Ισόβια σχέση, ας θεωρηθεί κερδισμένη η Λογοτεχνία. Χαραμάδες, ρωγμές ή ανοιχτά παράθυρα, όλα εκεί για τον αναγνώστη, με τις διαφορετικές εκδοχές ανάλυσης και ερμηνείας να συνιστούν τον πλούτο της γραφής.
Διώνη Δημητριάδου
Αποσπάσματα
Διάλεξα τον πηλό ή με διάλεξε; […] Όχι, δεν ήταν ένας παροδικός ενθουσιασμός, ήταν κάτι πολύ βαθύτερο, γι’ αυτό και επέζησε και όχι μόνο με ακολούθησε στην υπόλοιπη ζωή μου αλλά τη νοηματοδότησε, και για να θυμηθώ και τον Όσκαρ Ουάιλντ μου υπέδειξε το σωστό τρόπο της ζωής μου. (σ. 137).
Από μικρή φανταζόμουν τη ζωή μου σαν μια ευθεία με πολλές κουκίδες πάνω της, σταθμούς μικρούς και μεγάλους. Στην πραγματικότητα ήταν τεθλασμένη. (σ. 292).
