Η ποιήτρια, συγγραφέας και κριτικογράφος Ευσταθία Δήμου, στο βιβλίο της Η ποιητική της Άπω Ανατολής. Ψήγματα Χρυσού σε νεοελλήνων την εμφάνεια (εκδόσεις Κουκκίδα, 2022), καταπιάνεται με το είδος της ιαπωνικής ποιητικής φόρμας των χαϊκού, της πιο σύντομης μορφής ποίησης στον κόσμο. Το μελέτημα παρουσιάζει την πορεία του είδους στην Ελλάδα. Στο σύνολό του ωστόσο συνιστά μια σφαιρικότερη έκθεση της ιδιαίτερης αυτής ποιητικής που ξεκίνησε από την Ιαπωνία και κατέκτησε ολόκληρο τον κόσμο. Το έργο κλείνει με το επίμετρο της Διώνης Δημητριάδου: «Από την παρατήρηση στη φιλοσοφία της καθημερινότητας. Επισημάνσεις στην ποιητική των χαϊκού».
Η Ευσταθία Δήμου στην ενδιαφέρουσα μελέτη της τονίζει αρχικά τη διαφορά της λογοτεχνίας από τις υπόλοιπες τέχνες. Η μουσική ή η ζωγραφική για παράδειγμα, μπορούν να είναι παγκόσμιες. Η λογοτεχνία όμως όχι, εφόσον ο λόγος αποτελεί «σύνορο, διαχωριστική γραμμή» (σελ. 7). Η ποίηση, εξάλλου, εκτός από τη μετάφραση σε μια γλώσσα διαφορετική, απαιτεί μεταφορά του ρυθμού ή της ομοιοκαταληξίας, στοιχείο όχι μόνο δύσκολο, αλλά συχνά παραμελημένο, εξαιτίας της ανάγκης για προσπέλαση του περιεχομένου. Γι’ αυτό και συχνά, υποστηρίζει η συγγραφέας, η απόδοση «δεν αρκεί για να σηματοδοτήσει τη βαθιά, καίρια και καταλυτική επενέργεια ενός έργου στους λογοτέχνες μιας άλλης γλώσσας, ούτως ώστε αυτοί να προβούν στην υιοθέτηση, την αναπαραγωγή και την καλλιέργειά του στη δική τους, αυτή τη φορά, γλώσσα. Για να καταστεί ένα έργο πρότυπο και κατευθυντήρια ιδέα, δεν χρειάζεται, ούτε φτάνει η γλωσσική μετάπλαση. Θα πρέπει το ίδιο το είδος να διαθέτει μια τέτοια δύναμη και δυναμική, τόσο στο επίπεδο του νοήματος, όσο και σε αυτό της μορφής, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει σαν “σπίθα”, έτοιμη να πυροδοτήσει μία σειρά αλληλεπιδράσεων και αλληλοεπιρροών. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση μιας τέτοιας “σπίθας” υπήρξε αυτή του χαϊκού». (σελ. 7-8)
Η συγγραφέας αναλύει τα εξωτερικά γνωρίσματα του είδους, την τεχνική σύμβαση των δεκαεφτά συλλαβών, «ομαδοποιημένων και κατανεμημένων σε τρεις στίχους των πέντε, επτά και πέντε συλλαβών αντίστοιχα» (σελ. 8), όπως και τα εσωτερικά, τη σύνδεσή του με τις αυθόρμητες και ειλικρινείς εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής, την καταβύθισή του στη νομοτέλεια της ζωής, το περιπαικτικό πνεύμα, την αποτύπωση του στιγμιαίου, την ανάγκη του για άκρα συντομία και αποφθεγματικότητα, «την εξακτίνωσή του στον κόσμο της φύσης». (σελ. 8-10)
Ασχολείται παράλληλα με τη θεμελίωση του είδους στην Ιαπωνία η οποία συνδέθηκε με τον Ματσούο Μπασό, διεθνώς αναγνωρισμένο λεπτουργό, από τους κυριότερους εκπροσώπους του είδους και το δικό του διάσημο «χαϊκού του βατράχου»:
Παλιά λίμνη,/ ένας βάτραχος μέσα πηδά,/ ήχος νερού. (σελ. 9)
Παρακολουθεί στη συνέχεια την πορεία του χαϊκού από τη χώρα που το δημιούργησε στον υπόλοιπο κόσμο. «Εξήλθε των συνόρων» (σελ. 10) στα μέσα περίπου του εικοστού αιώνα. Κατέκτησε πρώτα τη Βόρεια Αμερική και αργότερα ολόκληρο τον Δυτικό κόσμο.
Εφεξής, εστιάζει στη χώρα μας, στους λογοτέχνες και τις λογοτέχνιδες που ασχολήθηκαν με το είδος, στους τίτλους των έργων τους, στα λογοτεχνικά περιοδικά τα οποία δημοσίευσαν. Αρχίζει από το 1925, όταν έχουμε τις πρώτες απόπειρες δημιουργίας χαϊκού. Αναφέρει την πρώτη αυτοτελή ποιητική συλλογή χαϊκού, την πολύτιμη συμβολή του Γιώργου Σεφέρη ως προς τη διάδοσή του στη χώρα μας, προχωρεί στη δεκαετία του εβδομήντα, όταν το είδος έχει πια καθιερωθεί, για να καταλήξει στη στροφή που έλαβε από τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα και έπειτα, όταν απέκτησε νεοελληνική φυσιογνωμία. Την καταγραφή συνοδεύει συχνά συνοπτική παρουσίαση ενδότερων στοιχείων της ποιητικής των δημιουργών, αναφορά στις καινοτομίες ή τις ελλείψεις τους.
Η Διώνη Δημητριάδου στο επίμετρο «Από την παρατήρηση στη φιλοσοφία της καθημερινότητας. Επισημάνσεις στην ποιητική των χαϊκού», χαρακτηρίζει τα χαϊκού «στίχους αστραπές». Όχι αυθόρμητη γραφή, αλλά μια διαδικασία άσκησης δυνατοτήτων του λόγου, λόγω της αρχικής δέσμευσης σε μορφή και (εν μέρει) σε περιεχόμενο. (σελ. 48) Επισημαίνει τη σταδιακή επέκταση της θεματικής από τη σχεδόν αποκλειστική της φύσης στον εν γένει πάσχοντα άνθρωπο, καθώς και την ελεύθερη επεξεργασία του που συναντάμε στον Δυτικό κόσμο. Το είδος διευρύνουν, πιστεύει, μόνον αξιόλογοι δημιουργοί, οι οποίοι -εμπνεόμενοι από την παρατήρηση, την πρώτη ύλη της ποίησης- καταφέρνουν να συγκεράσουν την έξωθεν αφορμή με το έσωθεν εκπορευόμενο μήνυμα και να αποδώσουν με αυθεντικότητα φιλοσοφικού στοχασμού το μήνυμα.
Το φιλολογικό μελέτημα της Ευσταθίας Δήμου Η ποιητική της Άπω Ανατολής. Ψήγματα Χρυσού σε νεοελλήνων την εμφάνεια συνιστά ανάγνωσμα που εμπλουτίζει τις γνώσεις μας. Ευσύνοπτες και καίριες οι πληροφορίες, διαβάζονται γρήγορα και ευχάριστα. Χρήσιμο για τον απλό άνθρωπο, αλλά και για τον επίδοξο μελετητή ή τη μελετήτρια, με εκτενή βιβλιογραφία στο τέλος, ανοίγει θέματα περαιτέρω διερεύνησης για την ποιητική των χαϊκού.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Yoshijiro Urushibara. Δείτε τα περιεχόμενα του έβδομου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
