Εισαγωγική εικόνα: Σπίτι Ρομά, λαδοπαστέλ σε χαρτί
Συχνά αναφερόμαστε στην αρχιτεκτονική και την έντεχνη έκφρασή της, σε σημαντικούς αρχιτέκτονες που διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στην ιστορική της διαδρομή, τη διαχρονική εξέλιξή της, σε εμβληματικά κτίρια που επηρέασαν και συνεχίζουν να επηρεάζουν τον κτιριακό πολιτισμό μας. Αλλά ο πολιτισμός αυτός είναι τελικά ένας και ενιαίος, ή υπάρχουν πολλά είδη πολιτισμού που καθορίζονται από την ταξική προέλευση των διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων που συμβάλλουν στη δημιουργία τους;
Γράφει σχετικά ο Νίκος Πουλαντζάς: «Δεν υπάρχει σε μια κοινωνία ένας μόνο πολιτισμός, γιατί μια κοινωνία είναι διαιρεμένη σε αντιμαχόμενες τάξεις»¹. Αντίστοιχα, δεν υπάρχει και ένας μόνο κτιριακός πολιτισμός ή μία μόνο αρχιτεκτονική. Γιατί η αρχιτεκτονική δεν είναι ποτέ ουδέτερη, έχει χρώμα και μάλιστα έντονο! Σπάνια λ.χ. στρέφουμε το βλέμμα μας στην «ανώνυμη», όπως έχει επικρατήσει να χαρακτηρίζεται, λαϊκή αρχιτεκτονική. Μια αρχιτεκτονική που χτίζεται δίχως αρχιτέκτονες και τη συναντάμε στις παρυφές των πόλεων, στο περιθώριο όχι μόνο του αστικού περιβάλλοντος, αλλά και του κοινωνικού ιστού. Είναι η αρχιτεκτονική της αυτοστέγασης των φτωχότερων κοινωνικών ομάδων, των «από κάτω», όπως για παράδειγμα οι παράγκες που στήνουν πρόχειρα οι Τσιγγάνοι Ρομά ή οι μετανάστες και οι πρόσφυγες. Ευτελείς ιδιοκατασκευές, ίσα ίσα να στεγάσουν τις οικογένειές τους, δίχως νερό, αποχέτευση και ρεύμα, μέσα στις λάσπες και τη βρομιά. Καμωμένες με ό,τι βρίσκουν πεταμένο σε κάδους απορριμμάτων, σε χωματερές, σε σκουπίδια. Ξύλα, λαμαρίνες, χαρτόνια, παλιά παράθυρα και πόρτες, μουσαμάδες και στην καλύτερη περίπτωση λίγα τούβλα και τσιμεντόλιθους.
Τα προσπερνάμε γρήγορα αυτά τα φτωχικά χαμόσπιτα της ανέχειας, ρίχνοντας περιφρονητικές ματιές για την ενοχλητική και άσχημη εικόνα που παρουσιάζουν. Ίσως κάπου μέσα μας να αισθανόμαστε και κάποιες ενοχές, για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης αυτών των συνανθρώπων μας. Κι όμως, αξίζει τον κόπο να σκύψουμε και να παρατηρήσουμε με προσοχή αυτά τα παραπήγματα, ιδίως εμείς οι αρχιτέκτονες. Γιατί είναι βέβαιο ότι μόνο χρήσιμα συμπεράσματα θα βγάλουμε, μελετώντας αυτή την πρωτόλεια αρχιτεκτονική της ανάγκης. Ίσως να ανακαλύψουμε πίσω από τη μίζερη εικόνα την ευρηματικότητα αυτών των ανθρώπων, την ευφυή επανάχρηση των άχρηστων για εμάς υλικών, στην αγωνιώδη και απελπισμένη προσπάθειά τους να στεγάσουν όπως όπως την ανάγκη τους. Ίσως να ανακαλύψουμε κι αυτό που έλεγε ο Πικιώνης για τους αρχαίους Αθηναίους μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ότι: «Κάνανε αρχιτεκτονική με ό,τι έβρισκαν τριγύρω»².
