Ιωάννα Καραμαλή, Να γεννηθώ χρώματα, Μετρονόμος, Αθήνα 2023.
Η λέξη που, κατά τη γνώμη μας, θα χαρακτήριζε γενικότερα την ποίηση της Ιωάννας Καραμαλή είναι η αισθαντικότητα (sensibility). Το νεορομαντικό πνεύμα, η φιλοσοφία της ατομικής εσωτερικότητας, όπως και η παρουσία των αρχετύπων, στοιχεία που παρατηρήσαμε στην πρώτη της ποιητική συλλογή (Χαρακιές σε άσπρους τοίχους, εκδόσεις Βακχικόν 2022) ενυπάρχουν και στη δεύτερη Να γεννηθώ χρώματα (εκδόσεις Μετρονόμος 2023). Ισχυρά αναπτυγμένη η ευαισθησία οδηγεί σε εσωστρέφεια. Μελαγχολία περιβάλλει το εγώ, ενώ η φύση γίνεται το μέσο ώστε το αισθαντικό υποκείμενο να έρθει σε επαφή με σβησμένες εποχές.
Η ποιητική γλώσσα της Ιωάννας Καραμαλή στη συλλογή Να γεννηθώ χρώματα, δομημένη σε δύο ενότητες, «Περιπλάνηση στο σώμα» «Αποπλάνηση στο χρώμα», πλάθει μια ανήσυχη ψυχή, μια μελαγχολική και απογοητευμένη ύπαρξη που παθιάζεται με τα φεγγάρια και τα σκοτάδια, με τις σιωπές και τα αδιέξοδα. Μέσα από λέξεις αρχετυπικές (φεγγάρι, ουρανός, σύννεφα, χώμα), έμπλεη ρομαντικής ευαισθησίας, εκμυστηρεύεται τις μύχιες διχοτομήσεις που απομακρύνουν από την αρμονία και την ολοκλήρωση. Απογυμνωμένη η ψυχή, αποκαλύπτει ένα κράμα ανεκπλήρωτων πόθων και νοσταλγίας, μια ασφυκτική ψυχική κατάσταση που όμως δεν μετατρέπεται σε spleen, απόλυτη μελαγχολία. Η ελπίδα για τη ζωή ενυπάρχει στην ποίηση της Καραμαλή. Το εγώ ωστόσο καταδυναστεύεται από το αίσθημα της ερωτικής απώλειας.
Στην προσπάθεια μετρίασης του πόνου που προκαλεί η απουσία του ερωτικού προσώπου, το ποιητικό υποκείμενο θέτει σε κινητοποίηση τη μνήμη. Είναι παρηγορητική η ανάμνηση των ειδυλλιακών στιγμών, όμως αναπόδραστα ανασύρει επώδυνα δίπολα, την οδυνηρή αντίθεση ανάμεσα στο τότε και το τώρα. Σε αυτή την ανάκληση το σώμα πρωτοστατεί, όπως και οι αισθήσεις. Δημιουργείται ένα ονειρικό περιβάλλον, σωματικό, ερωτικό, το οποίο ωστόσο στους καταληκτικούς στίχους αναστέλλεται εξαιτίας της προσγείωσης στην πραγματικότητα του τώρα. Τολμηρές υπερρεαλιστικές εικόνες και έντονος συμβολισμός περιγράφουν τη διάσταση, τη διχοτόμηση του εγώ.
Οι ματιές σου έδυσαν στον ώμο μου («Ξεχασμένα όνειρα», σελ. 10).
Κάποτε περπατάγαμε μαζί στα κύματα/ κι έπιανες σύννεφα/ τον βηματισμό να ελαφρύνεις/ κι εγώ έβρισκα όμορφο/ κάθε σύννεφο που μου έδινες// Θαρρούσα πως ήταν αγάπης μυστικό/ και κρυφά το φύλαγα μέσα στην καρδιά μου/ ώσπου καταιγίδα γέννησαν τα σωθικά μου.// Κι ένιωσα πρώτη φορά να πνίγομαι/ μες στον κυματισμό μου/ και σύννεφα να σκεπάζουν/ το ίδιο το εγώ μου. («Σύννεφα», σελ. 11)
Επίθετα, ουσιαστικά, ρήματα, τεχνουργούν την ατμόσφαιρα της θλίψης: (ενδεικτικά) μουντός ουρανός, μαύρα σύμβολα, καταιγίδα, βροχή, αστραπές, ναυάγιο, νεκροκρέβατο, δέρνονται, μαραίνονται, σπάζω. Το δεν και το χωρίς κυριαρχούν στον λόγο. Με γλώσσα απόγνωσης το ποιητικό υποκείμενο περιγράφει τη συναισθηματική δείνωση (φάνταζε καλοκαίρι/ μα ήταν κόλαση: «Φάνταζε καλοκαίρι», σελ. 24), όπως και το εσωτερικό κενό: Κι έμπαινε ένα φως ισχνό/ από το σκοροφαγωμένο στόρι/ χτυπούσε τα πόδια μου/ σήμαντρο άλλης εποχής/ μα τ’ αγνοούσα.// Δεν με ένοιαζε πια το φως/ μήτε ο χρόνος/ αφού μες στο δωμάτιο/ μόνο το σώμα άφηνα. («Κορμί αφόρετο», σελ. 23)
Απέμεινε η νοσταλγική αίσθηση της στιγμής, ανεκπλήρωτα όνειρα και προσδοκίες. Η ανυπαρξία και ο μετεωρισμός, η νοσταλγία και η μοναξιά κατακλύζουν το ποιητικό υποκείμενο. Η ξεγνοιασιά έχει χαθεί, αλλά και πολύτιμος χρόνος. Η μνήμη, στην ποίηση της Καραμαλή, από τη μια συμπλέει με το όνειρο και τη φυγή προς κάτι πρόσχαρο και θετικό, από την άλλη φορτίζεται από μία φιλοσοφημένη στάση, αποτέλεσμα του αρνητικά βιωμένου γεγονότος.
Σε έναν άλλον κόσμο άφησα τα γέλια μου
εκεί έσταξαν τα μαλλιά μου χρώματα
κάποτε κρυφοκοιτώ τα βράδια
σαν μια καληνύχτα
πριν αγκαλιάσω τη σκιά μου.
(«Σε έναν άλλο κόσμο», σελ. 45)
Στο βάθος κάθε ανθρακωρυχείου υπάρχει πάντα ένα άσπρο άλογο, έλεγε ο Σεφέρης. Στη συλλογή της Ιωάννας Καραμαλή, με τις απώτερες σαχτουρικές καταβολές, το μαύρο και το λευκό πρωτοστατούν. Στίχοι και τίτλοι αναφέρονται στο λευκό χρώμα: «Άσπρες μικρές ζωές», «Λευκές άγκυρες», «Λευκές πληγές», «Λευκό παιδί» (ενδεικτικά). Το άσπρο, ζευγαρώνοντας αρμονικά με το μαύρο, αναπαριστά με τρόπο συμβολικό το κενό, τα Ξηλωμένα όνειρα, τον ουρανό κουρέλι, όπως γράφει στο ποίημα «Ξηλωμένος καμβάς» (σελ. 41).
Στη συλλογή της Καραμαλή Να γεννηθώ χρώματα, η πολυχρωμία συνυφαίνεται με την αναγέννηση, μια γενικότερη πρόθεση χαράς και ξεγνοιασιάς. Δεν είναι τυχαίο πως η ποιήτρια τοποθετεί τη λέξη στον τίτλο, Να γεννηθώ χρώματα, προδίδοντας σε αυτή την ουσιαστική θέση που κατέχει. Τη συνοχή ωστόσο στο έργο εξασφαλίζουν η νοσταλγία και η μνήμη. Η αθυμία και η στιγματική αίσθηση της απώλειας κινούν τον συνειρμό, γύρω από αυτές πλάθεται ο εσωτερικός ιστός. Για την εκδήλωση των αισθημάτων συνεπικουρούν τα ρεύματα του ρομαντισμού και του υπερρεαλισμού, όπως και ο συμβολισμός. Σκηνική η διάρθρωση των ποιημάτων της Καραμαλή πλαισιώνεται από εικόνες που υπηρετούν το μήνυμα. Τα αφηγηματικά πεδία του παρελθόντος και του παρόντος διαπλέκονται σε μια αμφίδρομη και ανακυκλούμενη σχέση που εμφαίνει τον πόνο και τη συγκινησιακή φόρτιση. Δραματική η επίταση της γλώσσας και του ύφους, καταφυγή στα αρχετυπικά σημεία του βάθους της ψυχής, προκειμένου να διατυπωθεί η οδυνηρή εσωστρέφεια και η ρηγματική ψυχική λειτουργία, όμως και η ελπίδα Να γεννηθώ χρώματα/ κι ας είναι ο φόβος μου λευκός/ μαύρη η ανυπαρξία/ σε πείσμα κάθε στεναγμού/ να υποτάξω την κυριαρχία/ εκείνου του βασίλειου/ της γκρίζας πολιτείας που αχόρταγα θέλει να μας καταπιεί/ σε μια στροφή αδυναμίας. («Να γεννηθώ χρώματα», σελ. 39)
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Salvador Dalí (1956). Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
