Δεν παρακολουθώ γενικά τηλεόραση, και ειδικότερα δεν έχω παρακολουθήσει καθόλου τη θλιβερή υπόθεση του θανάτου των τριών κοριτσιών στην Πάτρα. Ξέρω βέβαια μέσες-άκρες τι έχει συμβεί, αλλά δεν έχω παρακολουθήσει κανένα τηλεοπτικό ρεπορτάζ, καμιά συζήτηση για την υπόθεση -πιο σωστά, έχω αποφύγει να παρακολουθήσω.
Ξέρω ωστόσο ότι κάποιον ρόλο διαδραματίζει, είτε στην υπόθεση είτε στη συζήτηση για την υπόθεση, ο ιατροδικαστής με το ασυνήθιστο όνομα Γρηγόρης Λέων -πιο σωστά το επώνυμο είναι ασυνήθιστο. (Από τη γνωστή εφαρμογή που κάνει αναζήτηση στους συνδρομητές τηλεφώνου, βρίσκω πως έχει ιδιαίτερα μεγάλη συχνότητα στη Στενή της Εύβοιας).
Το επώνυμο «Λέων» είναι ασυνήθιστο μορφολογικά -είναι λίγα αυτά τα αρχαιόκλιτα, θα τα λέγαμε, επώνυμα, που δεν έχουν κατάληξη σε -ος/-ας/-ης/-ες ή σε -ου/ογλου αλλά σε -ων ή σε -εύς.
Λοιπόν, σε μια εκπομπή σε μεγάλο τηλεοπτικό κανάλι, γνωστός δημοσιογράφος είπε τη φράση του τίτλου:
— Ευχαριστούμε πολύ τον Γρηγόρη Λέων!
αφού είχε προσκεκλημένο τον ιατροδικαστή στην εκπομπή του.
Στο Τουίτερ, κάποιος επέκρινε τον δημοσιογράφο για τα κακά ελληνικά του, αλλά άλλοι τού απάντησαν ότι ο ίδιος ο ιατροδικαστής υποστηρίζει ότι το επώνυμό του είναι άκλιτο και έχει ζητήσει να μην κλίνεται. Bλέπετε άλλωστε και άρθρο του σε εφημερίδα, με το επώνυμο άκλιτο. Καθώς τον τελευταίο καιρό γίνεται πολύς λόγος για το άτομό του, βρίσκω ότι πράγματι οι περισσότεροι δεν το κλίνουν -είτε επειδή συμμορφώνονται με την επιθυμία του είτε επειδή θεωρούν ότι δεν κλίνεται.
Ο λέων βέβαια, είτε το ζώδιο, είτε το λιοντάρι στην καθαρεύουσα, είτε το όνομα, κανονικά κλίνεται. Λέμε για τη μερίδα του λέοντος, αγοράζουμε έμπλαστρα Λέοντος, οι αστρολόγοι μας λένε για τα «πλεονεκτήματα του Λέοντα», υπάρχουν οι χρησμοί του αυτοκράτορα Λέοντος του Σοφού (αλλά και η οδός Λέοντος Σοφού στη Θεσσαλονίκη). Δεν ξέρω βέβαια αν οι σημερινοί πολίτες που έχουν το όνομα (και όχι επώνυμο) «Λέων» το κλίνουν. Εδώ που τα λέμε, δεν θυμάμαι να έχω γνωρίσει κάποιον Λέοντα, όλοι όσους φωνάζαμε «Λέων» ήταν Λεωνίδες συντετμημένοι. (Οπότε: Ήρθε ο Λέων, αλλά: το αυτοκίνητο του Λεωνίδα).
Ο Γρηγόρης Λέων δεν είναι ο μοναδικός που έχει διεκδικήσει το δικαίωμα στην ακλισία. Ο καλός συγγραφέας Μάνος Κοντολέων έχει επίσης επανειλημμένα ζητήσει να μην κλίνεται. Όσο για τις γυναίκες, αυτές έχουν το αμφίβολο προνόμιο να έχουν επώνυμα στη γενική κι έτσι δεν είναι ανάγκη να δηλώνουν αν κλίνουν ή όχι το επώνυμό τους, αφού αυτό φαίνεται αμέσως μόλις συστηθούν: η δικηγόρος Κλειώ Παπαπαντολέων το αφήνει άκλιτο ενώ η συνθέτρια Λένα Πλάτωνος το κλίνει.
Στη μελέτη του για τα «οικογενειακά μας ονόματα», ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης σημειώνει ότι τα επώνυμα λόγιας προέλευσης μένουν συνηθως ασυμμόρφωτα, π.χ. Λέων, Κοντολέων, Προυσαεύς … Λάκων (και όχι Λάκωνας), Αργυρόπαις, Ποσειδών, Φιλαδελφεύς, Χαρτοφύλαξ, και συνεχίζει:
Το αποτέλεσμα είναι ωστόσο πως όχι μόνο στη λαϊκή γλώσσα αλλά και γενικά στ’ αθηναίικα, και ιδίως της νέας γενεάς, ακούγονται συχνά ονόματα αυτού του είδους άκλιτα, διαβάζονται μάλιστα και σε αγγελτήρια, ευχαριστήρια κτλ.
Έτσι λ.χ. διαβάζομε σε εφημερίδες και αλλού: «στον λατρευτόν μας πατέρα Ελευθέριον Α. Πλάτων», «του λατρευτού ημών υιού και αδελφού Γεωργίου Λέων», «την λατρευτήν μας Ευγενίαν Πανταλέων», «τον αγαπητόν μας … Γεώργιον Χαρτοφύλαξ» …. «έλαβον παρά του κ. Π. Προυσαεύς» (σε απόδειξη) κτλ.
Αυτά γράφονται στη δεκαετία του 1950, οπότε η τωρινή ακλισιά του Λέων και του Κοντολέων δεν είναι κάτι το καινοφανές, ούτε μπορεί ν’ αποδοθεί στο… μονοτονικό, τα γκρίκλις, τον ΣΥΡΙΖΑ ή κάποιο άλλο από τα δεινά των τελευταίων ετών. Το νέο στοιχείο ίσως είναι ότι τώρα κάποιοι που έχουν τέτοια επώνυμα, Λέων, Κοντολέων ή Παπαπαντολέων, δηλώνουν ότι επιθυμούν να μένουν άκλιτα -και θα είχε ενδιαφέρον αν μας έλεγαν για ποιο λόγο ή για ποιους λόγους το κάνουν. Ίσως για τυποποίηση, σκέφτομαι.
Να πούμε εδωπέρα ότι ο αείμνηστος Μανώλης Στάθης, στενός φίλος του πατέρα μου, που είχε επιμεληθεί το βιβλίο του Τριανταφυλλίδη (η έκδοση έγινε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του) σημειώνει σε υποσημείωση, ειδικά για το επώνυμο Κοντολέων, ότι «κάποτε τα οικογενειακά αυτά ονόματα έχουν δυο μορφές, μια ανεπίσημη, προφορική, και μια επίσημη, αποκλειστικά γραπτή: Κοντολέος – Κοντολέων» (Κύθηρα). Ο Στάθης είχε καταγωγή από τα Κύθηρα.
Αυτό μού θυμίζει ότι μια από τις μεγάλες οικογένειες της Κρήτης που έπαιξε ρόλο σε εξεγέρσεις κατά των Ενετών στα μεσαιωνικά χρόνια ήταν οι Καντανολέοι, με την τροπή: Καντανολέων – Καντανολέος.
Φαίνεται ότι η «ανεπίσημη προφορική» εκδοχή «Κοντολέος» για την οποία έγραφε ο Μ. Στάθης στη συνέχεια επισημοποιήθηκε από κάποιες οικογένειες. Βλέπω ότι στο Λεωνίδιο όπου υπάρχει η μεγαλύτερη πανελλαδικά συχνότητα του επωνύμου Κοντολέων (τα Κύθηρα έρχονται δεύτερα) υπάρχει επίσης μεγάλη συχνότητα του τύπου «Κοντολέος».
Αυτή η εξομάλυνση του ασυμμόρφωτου ονόματος «Κοντολέων» σε «Κοντολέος» είναι λαϊκή. Φυσικά ο Κοντολέος κλίνεται κανονικά: του Κοντολέου, τον Κοντολέο.
Θεωρητικά μπορεί να υπάρξει και μια ακόμα εξομάλυνση, που θα την έλεγα «έντεχνη λαϊκή» χαριτολογώντας. Όπως ο λέων γίνεται λέοντας και ο παράγων γίνεται παράγοντας, έτσι και ο Κοντολέων θα γινόταν Κοντολέοντας. Δεν ξέρω αν υπάρχει όμως αυτό το επώνυμο. Μόλις κέρδισε τις εκλογές η κυβέρνηση Μητσοτάκη διόρισε αρχηγό της ΕΥΠ τον Παναγιώτη Κοντολέοντα, και έγινε κάποιο σούσουρο για τα πτυχία του (ή για την ανεπάρκειά του, δεν θυμαμαι), και στη συζήτηση αυτή είδα κάμποσες φορές να τον λένε «ο Κοντολέοντας» αλλά νομίζω πως η κανονική μορφή του επωνύμου του είναι Κοντολέων. Κλιτός όμως, όχι σαν τον Μάνο.
Η ακλισιά των Λέων, Κοντολέων και Παπαπαντολέων, είτε γίνεται συνειδητά είτε όχι, μοιάζει πολύ με αντίστοιχες περιπτώσεις σε κοινά ονόματα, όχι κύρια, όπως όταν ακούμε να λένε «τον διευθύνων σύμβουλο» (κοινότατο) και άλλα πολλά ανάλογα.
Κι εδώ, το συμπέρασμα είναι πως οτιδήποτε δεν προσαρμόζεται στο τυπικό της νεοελληνικής κινδυνεύει να μείνει άκλιτο. Κανείς δεν αφήνει άκλιτα ουσιαστικά όπως «ο μέλλοντας», «ο παράγοντας» -αλλά πολλοί αφήνουν άκλιτο το «ο διευθύνων σύμβουλος». Θα μπορούσαμε να πούμε, «αφού δεν σας αρέσει «ο διευθύνοντας σύμβουλος», πάρτε τώρα τον «διευθύνων».
Αυτό ισχύει και για τα επώνυμα. Όσα έχουν εξομαλυνθεί κλίνονται μια χαρά, τα ασυμμόρφωτα συχνά μένουν άκλιτα. Ίσως μάλιστα τα επώνυμα περισσότερο από τα κοινά ουσιαστικά. Ο παλιός μου φίλος Ηλίας Σκευοφύλαξ, θυμάμαι, συστηνόταν Σκευοφύλακας, κι έτσι κλινόταν. Τον χαρτοφύλακα που κουβαλάνε πολλοί, τον κλίνουν. Τον Γεώργιο Χαρτοφύλαξ, όπως λέει ο Τριανταφυλλίδης, τον άφηναν άκλιτο.
Βέβαια, σε αυτή μου τη συλλογιστική, που τη θεωρώ γενικά σωστή, υπάρχει μια τρύπα. Η τρύπα είναι πως η ακλισιά δεν εμφανίζεται μόνο στους λόγιους τύπους Λέων, Παντολέων, Χαρτοφύλαξ, Κεραμεύς και Προυσαεύς αλλά και σε λαϊκά μεν, ασυνήθιστα δε μορφολογικώς επώνυμα.
Παράδειγμα είναι τα επώνυμα σε -ούς, που πρέπει να είναι μητρωνυμικά, όπως ο μακαρίτης μουσικός Μάνος Ξυδούς ή ο βουλευτής Λέσβου του ΣΥΡΙΖΑ Γιάννης Μπουρνούς (ή οι άλλοι συνεπώνυμοί του που ανήκουν σε αυτή τη μεγάλη οικογένεια). Τον μουσικό θυμάμαι πως κάμποσοι τον άφηναν άκλιτο, τον βουλευτή λιγότεροι.
Ίσως στα σχόλιά σας βρείτε να προσθέσετε κι άλλα παραδείγματα επωνύμων που συχνά μένουν άκλιτα, είτε λόγια είτε λαϊκά (δεν εννοώ βέβαια τα ξενικά, όπως Έβερτ ή Ρακτιβάν, ούτε τα Πάνου, Γεωργίου, Καράογλου κτλ., που μένουν πάντοτε άκλιτα).
Κλείνω με μια άποψη που τη θεωρώ εκκεντρική αλλά ακούστηκε στη συζήτηση στο Τουίτερ -κάποιος υποστήριξε ότι θα έπρεπε να κλίνεται ο Λέων, αλλά να μένει άκλιτος ο Κουφοντίνας (όχι μόνο ο γνωστός, όλοι οι συνεπώνυμοι).
Η αιτιολογία είναι ότι ο Κουφοντίνας, όπως και ο Ντίνας, ή ο Βασίλαινας και άλλα μητρωνυμικά έχουν προέλθει από γενική πτώση («ο γιος της Κουφοντίνας, ο γιος της Βασίλαινας») άρα η γενική πτώση πρέπει να διατηρηθεί, οπως διατηρείται στα επώνυμα τύπου Ιωάννου κτλ.
Το πρώτο ισχύει αλλά δεν νομίζω πως έπεται το δεύτερο. Ήδη με το να πλαστεί το όνομα ή παρατσούκλι «Ντίνας» από το «ο γιος της Ντίνας» δημιουργείται καινούργια ονομαστική, άρα κλίνεται.
Θα μου πείτε, μακάρι να ήταν αυτά τα προβλήματά μας στη ζωή. Ε, ναι.
