Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε προχτές στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 19 ως τώρα. Εδώ έχω κάνει καναδυό μικρές προσθήκες. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.
Ευλογια από τους πιθήκους
Κι ενώ με απόφαση των κυβερνήσεων, στην Ευρώπη τουλάχιστον, σφυρίχτηκε η λήξη της πανδημίας του κορονοϊού (τουλάχιστον μέχρι το φθινόπωρο και τα πρώτα κρύα) κι ετοιμαζόμαστε αύριο μεθαύριο να απαλλαγούμε και από το τελευταίο φύλλο συκής, τις μάσκες, μια άλλη είδηση υγειονομικού χαρακτήρα ήρθε να μας αναστατώσει: τα κρούσματα ευλογιάς των πιθήκων, ακόμα λιγοστά, αρκετά πάντως για να κάνουν τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να αναζητούν εμβόλια και τα κανάλια να πλειοδοτούν σε τρομολαγνία.
Θα μπορούσαμε χαριτολογώντας να πούμε πως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας αφού η ευλογιά των πιθήκων, το λέει δα και τ’ όνομα, δεν είναι κανονική ευλογιά, είναι ευλογιά μαϊμού· κι αφού η κανονική ευλογιά έχει εξαλειφθεί από το 1980 απ’ όλον τον κόσμο, γιατί να μας φοβίσει η ερζάτς;
Αλλά δεν είναι δική μας δουλειά να αποφανθούμε περί δημόσιας υγείας, εμείς λεξιλογούμε -οπότε θα λεξιλογήσουμε για την ευλογιά.
Ή μήπως και για την ευλογία; Διότι βέβαια η ευλογιά, μια από τις πιο θανατηφόρες αρρώστιες που γνώρισε ο άνθρωπος, ονομάστηκε έτσι ακριβώς από ευφημισμό· οπότε, η λεξιλογική αλυσίδα ξεκινάει από την ευλογία, ή πιο σωστά από το ρήμα ευλογώ, όπου αναγνωρίζουμε το επίρρημα ευ και τον λόγο.
Ευλογώ στην κλασική αρχαιότητα σήμαινε επαινώ, τιμώ και στη συνέχεια «εξυμνώ τους θεούς», και στα ελληνιστικά χρόνια, με υποκείμενο πλέον τον Θεό, «παρέχω τη θεία χάρη» π.χ. «και Κύριος ευλόγησεν τον Αβραάμ κατά πάντα» στη Γένεση, στη μετάφραση των Εβδομήκοντα.
Κατ’ αναλογία, η ευλογία αρχικά σήμαινε τον ωραίο λόγο, την περίτεχνη έκφραση, στη συνέχεια το εγκώμιο, τον έπαινο, και τον έπαινο προς τον Θεό, ενώ ήδη από τους Εβδομήκοντα και πολύ περισσότερο με τον ερχομό του χριστιανισμού παίρνει σημασίες παρόμοιες με τις σημερινές. Ευλογία ονομάστηκε επίσης, στην εκκλησιαστική και μοναστική χρήση, ο μισθός ή το σιτηρέσιο του μοναχού ή η ελεημοσύνη, ή η άδεια του ηγούμενου προς τους μοναχούς να κάνουν κάτι.
Για να κάνω και μια μεταφραστική παρένθεση, αν δείτε σε αγγλικό κείμενο τον όρο eulogy δεν εννοεί βεβαίως την ευλογιά, αλλά ούτε και την ευλογία, που είναι blessing· πρόκειται για τον επικήδειο λόγο. H ευλογιά, η ασθένεια, στα αγγλικά είναι smallpox, σε αντιδιαστολή με την great pox, που ήταν η σύφιλη. Η ευλογιά των πιθήκων λαϊκά λέγεται monkeypox. Κλείνω την παρένθεση.
Καθώς οι άνθρωποι πίστευαν πως οι επιδημίες, σαν την ευλογιά, αλλά και οι άλλες συμφορές, ήταν θεόσταλτες τιμωρίες, η λοιμώδης εξανθηματική νόσος που θέριζε κόσμο στον μεσαίωνα ονομάστηκε επίσης ευλογία κατ’ ευφημισμό. Σε ένα κείμενο του 7ου αιώνα, που αφηγείται τα θαύματα του αγίου Αρτεμίου διαβάζουμε για μια άρρωστη ότι είχε βγάλει μαύρα στίγματα: ἀνεφύησαν γὰρ κατὰ παντὸς τοῦ σώματος αὐτῆς τὰ μηνύοντα θάνατον, παραπλήσια λοιμικῆς, τὰ λεγόμενα μαῦρα· οἱ πολλοὶ δὲ καλοῦσιν αὐτὰ εὐλογίαν.
Στους επόμενους αιώνες εμφανίστηκε, με ευφωνική συνίζηση για αποφυγή της χασμωδίας, και ο τύπος «ευλογιά», τόσο για την αρρώστια όσο και για την κυριολεκτική ευλογία, του Θεού ή των ανθρώπων· δηλαδή ο διαχωρισμός που κάνουμε σήμερα, όπου ευλογία είναι η πράξη του ρήματος ευλογώ ενώ ευλογιά η ασθένεια, δεν υπήρχε στον Μεσαίωνα, ούτε στα μεταβυζαντινά χρόνια. Με αποβολή του αρχικού φωνήεντος εμφανίστηκε και ο τύπος «βλογιά», και για τις δυο σημασίες της λέξης.
Κι επειδή η ευλογιά προκαλεί αυτά τα χαρακτηριστικά στίγματα, στο σώμα και στο πρόσωπο, από τα οποία έμεναν διά βίου ουλές, έχουμε και το επίθετο «βλογιοκομμένος» για όποιον έχει στο πρόσωπο τέτοια στίγματα, της ευλογιάς ή σαν της ευλογιάς.
Να πούμε εδώ ότι δεν ήταν αυτός ο μοναδικός ευφημισμός με τον οποίο οι άνθρωποι του λαού προσπάθησαν να εξευμενίσουν την αρρώστια που θέριζε. Στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας βρίσκω επίσης τους τύπους: αργυρή, βλογημένη, γλυκαμένη, γλυκιά, μελιτάτη.
Πιο αποτελεσματικό όπλο όμως από τον ευφημισμό φάνηκε ο εμβολιασμός· από την αρχαιότητα κιόλας οι Κινέζοι και άλλοι λαοί της Ανατολής είχαν αναπτύξει μεθόδους για πρόκληση ανοσίας στην ευλογιά. Στη μεταλαμπάδευση των γνώσεων αυτών στη Δύση έπαιξαν κεφαλαιώδη ρόλο δυο Έλληνες γιατροί, ο Εμμανουήλ Τιμόνης και ο Ιάκωβος Πυλαρινός, που έκαναν, το 1714 και το 1716, ανακοινώσεις στην περίφημη Royal Society του Λονδίνου, 80+ χρόνια πριν από τον Τζένερ για τον ευλογιασμό, δηλαδή την εισαγωγή στον οργανισμό στελεχών του ιού της ευλογιάς.
Ο ευλογιασμός (variolation) εξαπλώθηκε περαιτέρω όταν η Λαίδη Μοντάγκιου, σύζυγος του Βρετανού πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, ευλογίασε τον μικρό γιο της και μετά επέστρεψε στο Λονδίνο και διέδωσε τη μέθοδο. Ο ευλογιασμός γινόταν με εισαγωγή ξυσμάτων από ουλές ασθενούς, είτε με τομή στο δέρμα είτε με φύσημα από τη μύτη. Είχε θνησιμότητα 0,5-2% αλλά η ευλογιά σκότωνε σε ποσοστό 30%. Τον Τιμόνη και τον Πυλαρινό δεν τους έχει τιμήσει το νεοελληνικό κράτος, ενώ σε ξένες πηγές μπορεί να δείτε να αναφέρονται ως Ιταλοί ή Βενετοί ή ως Οθωμανοί.
Όπως είπαμε, η ευλογιά των ανθρώπων έχει εξαφανιστεί και αυτό είναι μεγάλος επιστημονικός θρίαμβος και απτή απόδειξη της αξίας των εμβολίων. Αφού στοίχισε εκατοντάδες εκατομμύρια θύματα, η φονική αρρώστια δαμάστηκε και έχει πια κηρυχτεί ξεριζωμένη. Στην Ελλάδα το τελευταίο κρούσμα σημειώθηκε το 1951 στη Μάνδρα της Αττικής, παγκοσμίως στη Σομαλία το 1977. Το 1980 σταμάτησαν οι εμβολιασμοί στη χώρα μας. Σήμερα υπάρχει ιός της ευλογιάς μόνο σε δυο αυστηρότατα φυλασσόμενες ερευνητικές εγκαταστάσεις, μιαν αμερικανική και μια ρωσική.
Αλλά, θα πείτε, εμάς μας ανησυχεί η ευλογιά των πιθήκων. Θα έλεγα όμως πως υπάρχουν πολύ σοβαρότεροι λόγοι να ανησυχεί κανείς: ο κορονοϊός, που μπορεί να μην έχει ακόμα πει την τελευταία του λέξη, ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι συνέπειές του, η ενεργειακή κρίση και μαζί της η επαπειλούμενη παγκόσμια επισιτιστική κρίση.
Μπορεί βέβαια κάποιοι να είδαν αυτή τη νέα εξωτική απειλή σαν θεόσταλτη ευλογία και να τη χρησιμοποιούν για να ψαρέψουν τηλεθεατές ή κλικ, ή για να κεντρίσουν τα συντηρητικά ανακλαστικά της κοινής γνώμης, αλλά μόνο κακό θα κάνετε στον εαυτό σας αν αγχωθείτε· πολύ πιο αποτελεσματικό, από άποψη προφύλαξης, θα είναι να συνεχίσετε να φοράτε μάσκα σε (κάποιους) εσωτερικούς χώρους και μετά την 1η Ιουνίου.
Για να θυμηθώ και τα τελευταία ανδραγαθήματα του πρωθυπουργού μας, θα έλεγα ότι πρέπει να το βλέπει κανείς πολύ… ολιστικά το πράγμα για να ανησυχεί σοβαρά για την ευλογιά των πιθήκων!
