Θα έχετε μάθει από τις ειδήσεις ότι τις προάλλες δολοφονήθηκε στο βενζινάδικό του, στη συμβολή των οδών Ηλία Ηλιού και Φραντζή, ο 44χρονος Βαγγέλης Ζαμπούνης, με 97 σφαίρες από καλάσνικοφ.
Έγραψαν ότι το θύμα ήταν διακεκριμένο μέλος της Greek Mafia, έτσι στα ξένα το έγραψαν και το πρόφεραν στο ραδιόφωνο Γκρικ Μάφια, ενώ όταν μιλάμε ελληνικά λέμε «μαφία». Ο εκλιπών είχε το παρατσούκλι Ζαμπόν, ολοφάνερα από το επώνυμό του, το οποίο πάντως δεν έχει ετυμολογική σχέση με το δημοφιλές αλλαντικό, αφού είναι τουρκικό δάνειο, που σημαίνει άρρωστος, αδιάθετος αλλά και καχεκτικός.
Παλιότερα η λέξη ακουγόταν («Άντρας σου είναι; Σα ζαμπούνη τον γλιέπω», λέει μια τσοπάνισσα στο «Θαύμα της Καισαριανής» του Παπαδιαμάντη) αλλά σήμερα μόνο ως επώνυμο επιβιώνει, νομίζω.
Περισσότερα για την υπόθεση δεν ξέρω και δεν θα πω, μόνο θα αναφέρω ότι σχολιάζοντας στο Τουίτερ έγραψα ότι το φονικό συνέβη «μόλις 4 χιλιόμετρα από τα Εξάρχεια, στη συμβολή των οδών Ηλιού και Φραντζή» και ότι «η ανομία των αναρχικών έχει εξελιχθεί σε γάγγραινα», κοροϊδεύοντας την τάση πολλών να διαμαρτύρονται για την ανομία των Εξαρχείων ακόμα κι αν κάποιο περιστατικό συμβεί π.χ. στο τέρμα Ιπποκράτους ή στη Σταδίου. Νόμιζα πως είναι καταφάνερη η ειρωνεία, αλλά δυο-τρεις διαμαρτυρήθηκαν.
Για τη μαφιόζικη εκτέλεση στις παρυφές των Εξαρχείων δεν ξέρω να πω περισσότερα, αλλά αφού εμείς εδώ λεξιλογούμε βρίσκω την αφορμή να λεξιλογήσω για τη λέξη «μαφία».
Κατά το Χρηστικό λεξικό, μαφία είναι, 1. μυστική εγκληματική οργάνωση σικελικής προέλευσης που διευθύνεται από οικογένειες βάσει απαράβατων εσωτερικών κανόνων και συμμετέχει σε παράνομες δραστηριότητες· κατ’ επέκτ. οποιαδήποτε οργάνωση ανάλογης δομής, κυρ. από μέλη της ίδιας εθνικότητας: η ιταλική ~ των ΗΠΑ (= Κόζα Νόστρα). Βλ. νονός, ομερτά.|| Κινεζική/ρωσική ~.
Πράγματι, η προέλευση του όρου είναι από τη Σικελία, αλλά έχει πλέον επεκταθεί σε οποιαδήποτε εγκληματική οργάνωση ανάλογης δομής. Και στην Ελλάδα, ο όρος «ελληνική μαφία/Greek mafia» γίνεται σε αντιδιαστολή με άλλες οργανώσεις ή εγκληματικά δίκτυα που (υποτίθεται ότι) δρουν στη χώρα, πχ την αλβανική μαφία.
Υπάρχει και η μεταφορική σημασία: 2. (μτφ.) κλειστή ομάδα που προωθεί τα συμφέροντά της, συνήθ. με αθέμιτο τρόπο· κύκλωμα: η ~ των εμπόρων όπλων/των ναρκωτικών/των φυλακών. ΣΥΝ. κλίκα, συνδικάτο
Η μαφία είναι δάνειο στα ελληνικά, αλλά από πού; Από τα αγγλικά, λέει το ΛΚΝ. Από τα γαλλικά, λέει το Χρηστικό. Από τα ιταλικά, λέει ο Μπαμπινιώτης. Νομίζω ότι ο Μπαμπινιώτης έχει δίκιο.
Αν πήραμε τη λέξη από τα ιταλικά (ή από τα αγγλικά, που το θεωρώ απίθανο), τότε ο τόνος κατέβηκε, διότι στα ιταλικά και στα αγγλικά είναι «μάφια». Υποθέτω ότι τον κατεβάσαμε στα ελληνικά επειδή έχουμε πάμπολλα θηλυκά ουσιαστικά σε -ία (-ia). Και βέβαια, επειδή το δάνειο είναι παλιότερο, το κλίνουμε ακομπλεξάριστα, π.χ. Οι δραστηριότητες της Μαφίας, ενώ αν το δάνειο ερχόταν σήμερα θα ήταν πολλοί εκείνοι που θα έλεγαν «της Μάφια», έχοντας πεποίθηση πως έτσι είναι «το σωστό».
Όπως θα περίμενε κανείς για μια λέξη του υποκόσμου, η ετυμολογία της είναι σκοτεινή. Στο ιταλικό ετυμολογικό λεξικό DELI βρίσκω παράθεμα από λεξικό του 1868, στο οποίο ο όρος mafia χαρακτηρίζεται «νεολογισμός για κάτι που έκανε ή είπε κάποιος που θέλει να κάνει τον γενναίο». Σήμαινε δηλαδή η λέξη mafia αρχικά την καυχησιά ή τη ματαιοδοξία, μπορούσε όμως να σημαίνει και, πιο θετικά, τη μεγαλοπρέπεια. Λόγω Σικελίας, έχει προταθεί αραβική αρχή, το mahjas, «αλαζονεία, καυχησιά» ή το αραβικό θέμα maff- «επαίρομαι», αλλά υπάρχουν και πολλές ακόμα προτάσεις και το λεξικό δεν προκρίνει καμιά από τις εκδοχές που αναφέρει.
Πολύ γρήγορα η λέξη άρχισε να χρησιμοποιείται για τα δίκτυα κακοποιών που υπήρχαν στη Σικελία, που δεσμεύονταν μεταξύ τους από τον νόμο της σιωπής, τη λεγόμενη ομερτά (για την οποία έχουμε παλιότερο άρθρο). Μάλιστα, φαίνεται ότι καθοριστικό ρόλο στη διάδοσή της έπαιξε ένα θεατρικό έργο του 1863 του G. Rizzoti, με τίτλο I mafiusi della Vicaria, όπου πρωταγωνιστεί μια ομάδα φυλακισμένων που όμως μέσα από τη φυλακή κινούν τα νήματα στο νησί.
Πότε μπήκε η λέξη «μαφία» στα ελληνικά; Το Χρηστικό Λεξικό αναφέρει «1933», αλλά μπορώ να βελτιώσω την επίδοση αρκετά.
Στο Εμπρός της 20.1.1900 βρίσκω ειδησάκι, ανταπόκριση απο τη Ρώμη, ότι η ιταλική κυβέρνηση «επήνεγκε [επέφερε] νέον πλήγμα κατά της Μαφίας, της γνωστής μυστικής εταιρείας». Προσέξτε ότι η «πόλις του Πανόρμου» είναι το Παλέρμο.
Χωρίς να έχω κάνει εξαντλητική έρευνα, βρίσκω αρκετά νωρίς και τη μεταφορική σημασία της λέξης. Σε φύλλο της 7.4.1927, βρίσκω άρθρο υποτίθεται ενός δημοδιδάσκαλου (υπογράφει ως Δέλτα), ο οποίος επιτίθεται δριμύτατα στους «μαλλιαροκομμουνιστές», τον καιρό του δήθεν σκανδάλου των Μαρασλειακών (έχουμε γράψει). Εκεί, ο συντάκτης εξανίσταται επειδή καθηγητές πανεπιστημίου όπως οι Τσούντας και Λορεντζάτος έσπευσαν να υπερασπιστούν την «Γληνοδελμουζική μαφία».
Βρήκα και ένα απόσπασμα ομιλίας του Κώστα Κοτζιά, στις δημοτικές εκλογές της Αθήνας του 1951, όπου καταγγέλλει την «κόκκινη μαφία» -τον αντίπαλο συνδυασμό, που ήταν δημοκρατικός.
Πάντως, η λέξη «μαφία» στα ελληνικά έχει και θετική χροιά, όταν χρησιμοποιείται για κάποιον επιτήδειο, πονηρό άνθρωπο, που «με εξυπνάδα, πονηριά, κολακεία κτλ. πετυχαίνει να γίνεται εκείνο που αυτός θέλει», ιδίως στη φράση «είναι μεγάλη μαφία αυτός!» που λέγεται με θαυμασμό.
Το οποίο μου θυμίζει τον κ. Ριντόνε, τον Σικελό ταξιδιωτικό πράκτορα απ’ όπου αγόραζα τα εισιτήριά μου τον καιρό που υπήρχαν ταξιδιωτικοί πράκτορες, ο οποίος, όταν του ζητούσες να σου βρει εκτάκτως αεροπορικό εισιτήριο έλεγε «θα εφαρμόσω μαφιόζικες μεθόδους», χαμογελώντας πονηρά -και πράγματι, συνήθως έβρισκε, διότι είχε κάποιες θέσεις καβάτζα.
Και κλείνω με το ερώτημα που έβαλα στον τίτλο. Είναι ελληνική λέξη η Μαφία; Ναι, είναι, αφού υπάρχει στα λεξικά και κλίνεται κανονικά. Δεν είναι λέξη ελληνικής ετυμολογίας, αλλά είναι πάμπολλες οι ελληνικές λέξεις που δεν έχουν ελληνική ετυμολογία.
Aντίθετα, ελληνική ετυμολογία θεωρείται ότι έχει η άσπονδη αδελφή της Μαφίας, από την άλλη μεριά των στενών της Μεσίνας -εννοώ την καλαβρέζικη Ντραγκέτα (‘Ndrangheta), που το όνομά της σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη προέρχεται από το ελληνικό «ανδραγαθία». Ωστόσο, μπορεί η ετυμολογία αυτή να είναι απλώς εξιδανικευτική. Ίσως τη συζητήσουμε σε κάποιο άλλο άρθρο, αλλά το σημερινό τελειώνει εδώ, χωρίς να αναφερθεί στη δομή της ιταλικής μαφίας, την αμερικανική μαφία, και τη μετεξέλιξή τους. Άλλωστε, περιμένω και τα σχόλιά σας.
