Ως μαθήτρια Γυμνασίου και, κυρίως, Λυκείου, φοβόμουν τα μαθηματικά. Ενώ με γοήτευαν, μου ήταν παντελώς ακατανόητα. Δεν γνωρίζω αν ο φόβος προηγήθηκε της ακατανοησίας ή το αντίστροφο, το σίγουρο είναι πως οι διάφοροι αλγεβρικοί τύποι αλλά και τα γεωμετρικά σχήματα που παρατάσσονταν εικαστικώ τω τρόπω στον πίνακα, ήταν για μένα τα σύμβολα ενός ιερατείου μυστών, οι μυστικοί κώδικες μιας θρησκείας αρχέγονης και συμπαντικής. Τα μαθηματικά είχαν κάτι το εξωανθρώπινο, το μεταφυσικό. Αργότερα, κατάλαβα ότι τα μαθηματικά δεν ήταν διαβολικά αλλά οι μαθηματικοί μου ανέμπνευστοι –ακόμα και οι επιστημονικώς κατηρτισμένοι˙ σφυροκοπούσαν τον πίνακα και το μυαλό μας με αριθμούς, σχέσεις αριθμών, σύμβολα, αποδείξεις, ορισμούς, σχήματα, ευθείες που δεν τελείωναν ποτέ…Και όλα αυτά απογυμνωμένα από κάθε ιστορικό πλαίσιο, χωρίς ενεργά υποκείμενα, χωρίς γλωσσική συγκολλητική ουσία, χωρίς το μέλι της αφήγησης που γλυκαίνει, χωρίς ε ξ α ν θ ρ ω π ι σ μ ό.
Το βιβλίο του Θανάση Σ. Σκούρα Πού κάθεται ο Πι; (εκδ. 24γράμματα, 2022) είναι ένα μυθιστόρημα 361 σελίδων που έρχεται να προστεθεί στο corpus της μαθηματικής λογοτεχνίας που τα τελευταία τριάντα και πλέον χρόνια, τόσο ανά τον κόσμο όσο και στα καθ’ ημάς, έχει γίνει μόδα (θυμίζω ενδεικτικά: Το θεώρημα του Παπαγάλου του Ντενί Γκετζ, Το τελευταίο θεώρημα του Φερμά, του Simon Singh, Οι άγριοι αριθμοί, του Philibert Schogt, Ο Θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ και το Logicomix, του Δοξιάδη, Ο μέτοικος και η συμμετρία, του Τεύκρου Μιχαηλίδη κ.ά.). Στο εν λόγω μυθιστόρημα εκδιπλώνονται παράλληλες ιστορίες ενηλίκων και εφήβων, ιστορίες ανθρώπων που εκτός από τα καθημερινά προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν, κατατρύχονται από υπαρξιακές και μεταφυσικές αγωνίες. Έτσι, οικογενειακές και γονεϊκές δυσκολίες, συγκρουσιακές σχέσεις μαθητών-καθηγητών, έρωτες και καλλιτεχνικές αναζητήσεις, εμπλέκονται με φιλοσοφικά ερωτήματα περί χρόνου, θανάτου και νοήματος ζωής. Και τα μαθηματικά, ο Πι; Τα μαθηματικά ακόμα κι αν δεν είναι το προεξάρχον θέμα, είναι το φόντο, ο παλλόμενος ιστός που συνέχει τους πρωταγωνιστές, τα πάθη και τους φόβους τους.
Αξιοσημείωτο στοιχείο του βιβλίου είναι ότι ο μαθηματικός Θ. Σ. Σκούρας (καθηγητής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης επί χρόνια και σύμβουλος μαθηματικών του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και αργότερα του ΙΕΠ) δεν παρουσιάζει τα μαθηματικά ως την απόλυτη αλήθεια. Υιοθετεί την άποψη του Morris Kline ότι τα μαθηματικά δεν είναι μια αλάνθαστη, ατσάλινη δομή αλλά μια ευπλασία –έστω, ολιστική– των εξερευνήσιμων χώρων του ανθρώπινου μυαλού που υποβοηθούν τη σκέψη. Δεν προσδίδει στα μαθηματικά σωτηριολογική δύναμη αλλά μια δυνατότητα «επίλυσης». Ο έμπειρος μαθηματικός γνωρίζει πως η μαθηματική επιστήμη αποτελεί το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης ανακαλυπτικής διαδικασίας, από την οποία δεν έλειψαν τα λάθη και οι αντιφάσεις και στην οποία σπουδαίο ρόλο έχει διαδραματίσει η διαίσθηση, η εικασία, η φαντασία και η εξερεύνηση. Δηλαδή, κάτι σαν την ανθρώπινη ζωή˙ που είναι εκρηκτική και αντιφατική, ερμητική και ανοιχτή, γοητευτική και τζαναμπέτισσα, που είναι ζ ω ν τ α ν ή.
Έτσι, παράλληλα με την πλοκή που εκτυλίσσεται και τις ιστορίες των πρωταγωνιστών και δευτεραγωνιστών που συμπλέκονται, ο συγγραφέας αφηγείται ιστορίες μαθηματικών, –κάποιες από αυτές στα όρια του μύθου– που αποτέλεσαν σταθμούς στη μαθηματική επιστήμη. Έχουμε, λοιπόν, την εξιστόρηση μιας «κρουαζιέρας των Πυθαγορείων», στην οποία ο μαθηματικός Ίππασος, μαθητής του Πυθαγόρα, αποδεικνύει ότι η υποτείνουσα ενός ορθογώνιου τριγώνου με κάθετες πλευρές ίσες με την μονάδα, δεν μπορούσε να υπολογιστεί με τη βοήθεια των γνωστών τότε ακέραιων αριθμών, καταρρίπτοντας το μαθηματικό αλλά και υπαρξιακό οικοδόμημα των Πυθαγορείων. Ακόμα το περίφημο «φαινόμενο της πεταλούδας» βάσει του οποίου μια ελάχιστη μεταβολή, όπως η κίνηση των φτερών μιας πεταλούδας, μπορεί να επηρεάσει δραστικά ορισμένα συστήματα αλλά και την ανθρώπινη ψυχολογία ή τα εξαγωνικά κελιά των μελισσών που επιτυγχάνουν τον μεγαλύτερο δυνατό αποθηκευτικό χώρο με τα λιγότερα δομικά υλικά. Και τέλος ο ίδιος ο τίτλος που φυσικά μας παραπέμπει στον περίφημο αριθμό π, αυτή τη μαθηματική σταθερά η οποία ορίζεται ως ο λόγος του μήκους της περιφέρειας ενός κύκλου προς τη διάμετρό του. Αυτός ο αριθμός π, με τα άπειρα δεκαδικά του ψηφία είναι «ανεύρετος» (όπως, πιθανώς, και το νόημα της ζωής), είναι υπερβατικός, και φυσικά – για να απαντηθεί και το ερώτημα του τίτλου– δεν κάθεται πουθενά.
Και έρχομαι στη «λογοτεχνικότητα» του μυθιστορήματος του Θανάση Σ. Σκούρα, στην οποία, όμως, δεν θα εμμείνω. Σίγουρα ο συγγραφέας διαθέτει αφηγηματική ικανότητα και μια τεράστια βιωματική δεξαμενή (γνωστική και διδακτική), απ’όπου αντλεί το υλικό του. Η ιστορία του ρέει απρόσκοπτα, μολονότι σε αρκετά σημεία οι ηρωές του δεν είναι αληθοφανείς (όπως ο Απέργης, ένας μεσήλικας μαθηματικός/συγγραφέας, ερωτικό αντικείμενο αιθέριων υπάρξεων), είναι υπερεξηγηματικός (ακόμα και στις σημειώσεις του όπου παρατίθενται οι πηγές του) και ενίοτε διδακτικός˙ η βασική αρχή της λογοτεχνίας “To show, don’t tell” δεν εφαρμόζεται ιδιαίτερα στο συγκεκριμένο βιβλίο. Ο Σκούρας, επηρεαζόμενος προφανώς και από τη διδασκαλική του ιδιότητα, «δίνει στο πιάτο» στον αναγνώστη μέσω της έκθεσης και τις περιγραφής όλα αυτά που θα έπρεπε να καταλάβει μόνος του μέσω πράξεων, λέξεων, αισθήσεων και συναισθημάτων. Αυτό, όμως, λίγη σημασία έχει. Άλλωστε, εικάζω πως ο μαθηματικός συγγραφέας μας γράφοντας το συγκεκριμένο βιβλίο είχε πρωταρχικά εκπαιδευτικό στόχο. Και ο στόχος του ήταν ο ε ξ α ν θ ρ ω π ι σ μ ό ς των μαθηματικών. Να επαναπροσδιορίσουν οι μαθητές αλλά και οι δάσκαλοι τη σχέση τους µε τα µαθηµατικά προσεγγίζοντάς τα µέσα από µια διεπιστηµονική, συναισθηµατική και ευρύτερα φιλοσοφική οπτική, η οποία εδράζεται στην αφηγηµατική πρακτική. Και, το πιο σημαντικό κατά τη γνώμη μου, να καταδείξει ότι η μαθηματική επιστήμη εντάσσεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο με συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτισμικές συνιστώσες, έχει υ π ο κ ε ί μ ε ν ο και χρησιμοποιεί τον μεταφορικό λόγο, όπως η λογοτεχνία και η καθημερινή ζωή.
Με ανάλογα βιβλία σαν το Πού κάθεται ο Πι; πιστεύω πως ο ερμητικά κλειστός κόσμος των μαθηματικών αλλά και όλων ενδεχομένως των θετικών επιστημών, θα φωτιστεί ή έστω θα γίνει πιο εύκαμπτος, πιο προσιτός. Αν είναι αυτό αλήθεια; Θα δούμε. Άλλωστε όπως ευφυώς καταθέτει στο μυθιστόρημάτου ο Θανάσης Σ. Σκούρας, η αλήθεια είναι μια λειτουργία του χρόνου.
