Το λεξικό που βλεπετε κυκλοφόρησε πριν από δεκαπεντε περίπου μέρες από το Κέντρο Λεξικολογίας, που εκδίδει όλα τα λεξικά του Γ. Μπαμπινιώτη (και της ομάδας γλωσσολόγων του Κέντρου βεβαίως). Η σημερινή παρουσίαση είναι επομένως κάπως πρώιμη, αφου το λεξικό αυτό το πήρα στα χέρια μου πριν από μια βδομάδα περίπου, και δεν το έχω δουλέψει όσο θα χρειαζόταν για να εκφέρω ώριμη άποψη, αλλά για τεχνικούς, ας πούμε, λόγους προτίμησα να γράψω τώρα το άρθρο αυτό επειδή αν το ανάβαλλα η αναβολή θα μπορούσε να αποδειχτεί πολύμηνη.
Το λεξικό είναι το στερνοπαίδι από τα Λεξικά Μπαμπινιώτη, το όγδοο ίσως της οικογένειας, με πρώτο το «μεγάλο» λεξικό, το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, που πρωτοεκδόθηκε το 1998 και το 2019 έκανε την 5η έκδοσή του. Ακολούθησαν το Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο, το Ορθογραφικό, το πολύ καλό Ετυμολογικό λεξικό, το Λεξικό Δυσκολιών, το Λεξικό Συνωνύμων, το Λεξικό Απαιτητικών Λέξεων, το Λεξικό Παραγώγων και Συνθέτων (δεν το έχω κοιτάξει), και ίσως να μου ξεφεύγει και κάποιο ακόμα. Κάποιος είχε πει χαριτολογώντας ότι ο Μπαμπινιώτης δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να ανασυσκευάζει την ύλη του μεγάλου λεξικού και να την ξανασερβίρει κατανεμημένη σε μικρότερα λεξικά, μια μπηχτή που ίσως έχει κάποια βάση για ορισμένα προηγούμενα λεξικά αλλά μάλλον αδικεί το Λεξικό Κυρίων Ονομάτων, όπως θα δούμε.
Τα κύρια ονόματα είναι ένας τομέας που βρίσκεται στις παρυφές της λεξικογραφίας, για να το πω έτσι. Πολλά λεξικά, όπως το ΛΚΝ, δεν λημματογραφούν καν τα κύρια ονόματα, παρά μόνο τα τυχόν παράγωγά τους, έτσι το ΛΚΝ έχει τα Δημήτρια αλλά όχι τη Δήμητρα ή τον Δημήτρη και κατ’ εξαίρεση περιλαμβάνει λήμμα «Γιάννης», μόνο και μόνο για να καταγράψει τις σχετικές παροιμίες. Παρομοίως, έχει λήμμα «καλαματιανός» αλλά όχι για την Καλαμάτα. Αυτή είναι μια συγκεκριμένη λεξικογραφική άποψη -κι έτσι, οποιος θέλει να βρει το θηλυκό του Άραβα δεν θα το βρει στο ΛΚΝ. Το λεξικό Μπαμπινιώτη (το μεγάλο, το ΛΝΕΓ εννοώ), που χαρακτηρίζεται από αρκετήν εγκυκλοπαιδικότητα, λημματογραφούσε εξαρχής κύρια ονόματα και έδινε και πολλές ετυμολογικές και άλλες πληροφορίες, τις οποίες αναπτύσσει περαιτέρω το Λεξικό Κυρίων Ονομάτων που παρουσιάζουμε σήμερα.
Γιατί «Κυρίων» και όχι «Κύριων Ονομάτων», αφού στην κοινή νέα ελληνική τα επίθετα ανεβαζουν τον τόνο; Την απορία αυτή τη διατύπωσε ο φίλος και συνάδελφος Δημήτρης Χαρβάτης στη Λεξιλογία. Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε «για τον ίδιο λόγο που ο καθηγητής Μπαμπινιώτης στις πολλές δημοσιεύσεις του στο Φέισμπουκ ανακοινώνει ότι το Λεξικό του «κυκλοφορήθηκε», αντί να πει «κυκλοφόρησε»» -εννοώ ότι ακολουθεί μια πιο συντηρητική εκδοχή της γλωσσας, που βέβαια δεν εκφράζεται με διαφοροποιήσεις πολλές και ριζικές αλλά με λιγοστές και συμβολικές, σαν την κονκάρδα που φοράει ο άλλος στο πέτο για να δηλώσει την αγαπημένη του ομάδα ή το κόμμα που υποστηρίζει.
Το Λεξικό λοιπόν εκτείνεται σε σχεδόν 690 σελίδες (30 ευρώ) και καταγράφει, κατά το οπισθόφυλλο, «περισσότερα από 2700 ονόματα τόπων και προσώπων, ελληνικών και ξένων, αρχαίων και νέων». Από μια ανάρτηση του καθηγητή Μπαμπινιώτη στο Φέισμπουκ δανείζομαι μια περιγραφή του περιεχομένου:
Σε κάθε λήμμα υπάρχει ετυμολογία για την προέλευση του ονόματος, καθώς και διάφορες εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες, ενώ δεν μπορώ παρά να χαιρετίσω τη σοβαρή έρευνα που έγινε σε ελληνικά γεωγραφικά συγγράμματα της εποχής της τουρκοκρατίας για να καταγραφούν οι πρώτες εμφανίσεις ξένων τοπωνυμίων. Έμαθα έτσι ότι το Λουξεμβούργο εμφανίζεται σε σύγγραμμα του 1671 ως Λουκεμβούργιον και σε άλλο του 1728 ως Λουξέμβουργον και Λουξεμβούργ. (Το ότι αποκαλείται «κρατίδιο» το Λουξεμβούργο το προσπερνάω).
Μια και σήμερα γιορτάζει ο φίλος μου ο Μηνάς, ας δούμε τι λέει το σχετικό λήμμα.
Μηνάς. Το όνομα είναι αρχαίο (Μηνᾶς, απαντά ήδη στον Θουκυδίδη), προερχόμενο πιθανόν από τη λέξη μήνη «σελήνη» (που ήταν επίσης προσωνυμία της θεάς Κυβέλης). Ίσως προήλθε, όχι απευθείας από τη λέξη μήνη, αλλά από σύντμηση του σύνθετου ονόματος Μηνό-δωρος, σχηματισμένου από τις λέξεις μήνη και δῶρον. (πβ. Ἑρμόδωρος > Ἑρμᾶς).
Και αμέσως μετά υπάρχει πλαίσιο με γαλανό χρώμα από το οποίο πληροφορούμαστε ότι:
Μηνάς – Mina – Menes: Το όνομα οφείλει τη διάδοσή του στον εξ Αιγύπτου άγιο Μηνά (3ος αι. μ.Χ.), που το πραγματικό του κοπτικό όνομα είναι Mina, Mena ή Menes. Είναι πιθανόν ότι το συγκεκριμένο ξένο όνομα εξελληνίστηκε σύμφωνα με το προϋπάρχον αρχαίο όνομα Μηνᾶς (ή απλώς ταυτίστηκε με αυτό).
Σε σύγκριση, το λήμμα Μηνάς στο ΛΝΕΓ είναι σαφώς πιο σύντομο:
Μηνάς 1. όνομα αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 2. ανδρικό όνομα. [ΕΤΥΜ. < αρχ. Μηνᾶς (ήδη στον Θουκυδίδη), πιθ. < μήνη «σελήνη» (επίσης προσωνυμία της θεάς Κυβέλης), που απαντά και στο αρχ. σύνθετο Μηνόδωρος].
Δεν ευσταθεί λοιπόν ότι απλώς επαναλαμβάνονται, με αλλαγή συσκευασίας, οι πληροφορίες του ΛΝΕΓ.
Σε πιο κοινά ονόματα καταγράφονται επίσης τα διάφορα υποκοριστικά και χαϊδευτικά τους, ενδεχομένως το αντίστοιχο γυναικείο όνομα, καθώς και τα επώνυμα που παράγονται με αφετηρία το όνομα (πχ για το Νικόλαος: Νικολάου, Νικολαΐδης, Νικολάτος, Νικολέτος, Νικολόπουλος, Νικολούδης, Νικολίτσης, Νικολούλης, – Παπανικολάου, Χατζηνικολάου, Καρανικόλας, Νικολογιάννης κ.ά.). Χαιρετίζω την τακτική αυτή, χάρη στην οποία λεξικογραφείται και ο Σαραντάκος, ως ένα από τα επώνυμα που βγαίνουν από το όνομα Σαράντος. Επώνυμα καθαυτά δεν λεξικογραφούνται, βέβαια.
Πέρα από τα αλφαβητικώς διαταγμένα 2700 λήμματα, ένα πολύ αξιόλογο στοιχείο του Λεξικού είναι το Παράρτημα, το οποίο βρίσκεται στη μέση του τόμου (μετά το γράμμα Λ και πριν απο το Μ) και πιάνει, ούτε λίγο ούτε πολύ, 120 σελίδες. Εκεί θα βρει ο αναγνώστης 114 κεφάλαια με «συγκεντρωτικά σχόλια» για τα ονόματα, π.χ. Αρχαία ονόματα με τη λέξη «αγορά», Ανθρωπωνύμια με τη λέξη «νίκη», Σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα, Αντικείμενα που πήραν το όνομά τους από τοπωνύμια, Κύρια ονόματα που προέκυψαν με αναβιβασμό του τόνου, Ευχετικά ανθρωπωνύμια, Αραβικά θεοφορικά ονόματα, Ανθρωπωνύμια που προήλθαν από αξιώματα, Ονόματα χωρών από ιδιότητες της χώραςΙ («χώρα του τάδε»), Ονόματα που δηλώνουν απαξία, Οι «άλλοι» (ονόματα που δηλώνουν αντιδιαστολή), Τοπωνύμια που οφείλονται σε τοπικό κάστρο/πύργο, Ονόματα απο μέταλλα και ορυκτά, Χώρες που έχουν το όνομα ενός ποταμού, Τοπωνύμια που σημαίνουν «κοιλάδα/πεδιάδα», Ελληνικά (και ξένα στην επόμενη ενότητα) ανθρωπωνύμια σχηματισμένα από λέξεις δηλωτικές χρωμάτων, Μετονομασίες οικισμών της Ελλάδας.
Όπως βλέπετε, η καθεμιά από αυτές τις ενότητες (που είναι, επαναλαμβάνω, 114) θα μπορούσε να αποτελέσει άρθρο του ιστολογίου και έχουν περιεχόμενο εξαιρετικά τερπνό, που είναι απόρροια πολλής δουλειάς. Στο μέλλον ισως δούμε κάποιο άρθρο βασισμένο στα κεφάλαια αυτα.
Έτσι, το λεξικό των κύριων (ή κυρίων) ονομάτων θα χαρίσει πολλές ώρες τέρψης σε κάθε μελετητή της γλώσσας.
Προχωράω σε μερικές ειδικότερες παρατηρήσεις.
Καταρχάς, για την ορθογραφία. Δεν θα εκπλαγείτε αν σας πω ότι χρησιμοποιείται, με μέτρο, η συντηρητικότερη απόδοση των ξένων τοπωνυμίων -έτσι έχουμε Λωρραίνη, Λωζάννη, Λυών, Ντύσελντορφ (γιατί όχι Ντύσσελντορφ; ίσως επειδή στα μη εξελληνισμένα δεν κρατάει τα διπλά σύμφωνα). Αντίθετα, στα εξελληνισμένα έχουμε και κάποιες πιο ρηξικέλευθες γραφές, πχ Βαβαρία -αν διαβάζει η Ιμόρ, θα ανατριχιάσει ίσως.
Επώνυμα, όπως είπα, δεν λημματογραφούνται, υπάρχει όμως στο Παράρτημα ένα κεφάλαιο για την ιστορία και τη μορφολογία τους και για τα ληκτικά τέρματα (καταλήξεις δηλαδή) που φανερώνουν καταγωγή, πχ -άκης συνήθως από Κρήτη, -άκος συνήθως από Μάνη κτλ. Εδώ περίμενα να έχει περισσότερες κατηγορίες. Οι καθιαυτού Μακεδόνες και Θράκες θα απορήσουν που λείπει η κατάληξη -ούδης, που είναι πιο συχνή από την (καταγραφόμενη) -ούσης που έχουν οι Χιώτες. Λείπουν, αναμενόμενα, και κάποιες σπανιότερες, όπως οι μανιάτικες -άρος ή -όγγονας.
Για τα βαφτιστικά ονόματα υπάρχουν όλα τα συχνά. Θα μπορούσε να υπάρχει μια αναφορά συχνότητας. Ο κ. Μαγιορκίνης και ο κ. Χαρδούβελης θα ενοχληθούν ίσως που το όνομα Γκίκας δεν λημματογραφείται. Ούτε το όνομα Ακίνδυνος, αλλά ο Ακίνδυνος Γκίκας θα είναι μαθημένος, όπως και ο Ραϋμόνδος Αλβανός. Λείπει και το αιγινήτικο Σώζος (Σώζων) και το σπανιότερο Αβέρκιος.
Δηλώνονται και τα περισσότερα χαϊδευτικά – υποκοριστικά ονομάτων, αν και κάποιες ελλείψεις υπάρχουν. Λείπει ας πούμε ο Νύσης (του Διονύση), που είναι συχνότερο πχ από το Νούσης (του Γιάννη).
Πολύ ευχάριστο είναι ότι λημματογραφούνται και ετυμολογούνται ονόματα τουρκικά και αραβικά (Αχμέτ, Εκρέμ, Τζελάλ, Τζεμιλέ, Ναζλί, Ρετζέπ, Κεμάλ, Κιαμήλ κτλ.) κάποια από τα οποία έχουν παράξει (σικ, ρε) και ελληνικά επώνυμα.
Μια έλλειψη του βιβλίου είναι ότι δεν καταγράφονται πουθενά οι παροιμίες με ονόματα, οι οποίες (με εξαίρεση το λήμμα Γιάννης και κάποιες λόγιες ή αρχαίες) λείπουν και απο το γενικό λεξικό. Σε επόμενη έκδοση θα ήταν ευχής έργο να προστεθεί στο Παράρτημα σχετικό κεφάλαιο.
Μια άλλη έλλειψη είναι ότι στα τοπωνύμια δεν καταγράφονται συνήθως τα αντίστοιχα επίθετα που δηλώνουν το όνομα των κατοίκων. Έτσι, στην Πρέβεζα δεν γράφεται ο Πρεβεζάνος (ή Πρεβεζιάνος) για τον οποίο τόσο ηλεμελάνι χύσαμε τις προάλλες. Ούτε μαθαίνουμε πώς λέγονται οι κάτοικοι πχ της Καρδίτσας, της Λάρισας, της Ακτής Ελεφαντοστού. Κατ’ εξαίρεση ισως υπάρχει πλαίσιο για το Σύρος ή Σύριος.
Μια άλλη εξαίρεση γίνεται στα νησιά. Ενώ δεν αναφέρεται ότι ο κάτοικος της Μυτιλήνης λέγεται Μυτιληνιός, της Τήνου Τηνιακός και της Μυκόνου Μυκονιάτης κτλ., κατ’ εξαίρεση σε μερικά νησιά που έχουν λαϊκούς τύπους αναφέρονται, πλάι στους τύπους, τα επώνυμα που προκύπτουν απο αυτούς, δηλ. Πολυκανδριώτης από την Πολύκανδρο (Φολέγανδρο), Νιώτης για τη Νιο (Ίο), Αξιώτης για την Αξιά (Νάξος), ίσως και καμιά δυο άλλα. Η Τζιά δεν έχει δικό της λήμμα, μόνο αναφέρεται στην Κέα (χωρις αναφορά στο επώνυμο Τζιώτης του φίλου μας).
Το λεξικό δεν έχω προλάβει να το δουλέψω, κι έτσι μπορεί να μου έχουν ξεφύγει λαθάκια και ανακολουθίες, που είναι αναπόφευκτο να έχει ένα έργο τέτοιας έκτασης και πυκνότητας. Σημειώνω μονάχα ότι στη σελ. 368 το όνομα Αγοραστός δεν είναι όπως γράφεται (με επιφύλαξη) συνδεδεμένο με την πολυτιμότητα. Όπως έχουμε γράψει, οι οικογένειες που τους πέθαιναν τα παιδιά συνήθιζαν να βαφτίζουν Αγοραστό ή Αγοραστή το επόμενο παιδί τους ώστε να θεωρηθεί πως δεν είναι δικό τους κι έτσι να γλιτώσει την υποτιθέμενη κατάρα -το ίδιο ισχύει και με ονόματα όπως Βρετός ή Πουλημένος, που έχουν πλέον μεταπέσει σε επώνυμα, όπως άλλωστε και το Αγοραστός.
Με δυο λόγια, ένα χρήσιμο και τερπνό έργο αναφοράς, που κρύβει πολλή δουλειά και αξιόλογη έρευνα. Οι νεότεροι γλωσσολόγοι Θεόδωρος Μωυσιάδης και Γιώργος Μπάτζιος, που περιστασιακά σχολιάζουν κι εδώ, ασφαλώς είχαν πολύτιμη συμβολή σε αυτό. Αξίζει να το φυλλομετρήσετε, τουλάχιστον.
