ΤΟ «ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΦΩΣ» ΤΟΥ ΤΡΑΓΙΚΟΥ
Ζαχαρίας Στουφής, Τραγικός Δείπνος, εκδόσεις ΑΩ, Αθήνα 2023.
Ο συγγραφέας του Τραγικού Δείπνου Ζαχαρίας Στουφής, νουβέλας που εκδόθηκε πρόσφατα από τις προσεγμένες εκδόσεις ΑΩ, δεν είναι η πρώτη φορά που μας εκπλήσσει. Η προσέγγιση τόσο στα ποιητικά, όσο και στα πεζά έργα του είναι όχι μόνο πρωτότυπη, αλλά προκλητική και σκληρή. Το θέμα του θανάτου είτε άμεσα είτε έμμεσα κυριαρχεί, διεισδύοντας ταυτόχρονα στην ανθρώπινη φύση και φέρνοντας στην επιφάνεια πάθη και αδυναμίες που ο καθένας θα έκρυβε, δεν θα ήθελε να ξέρουν οι άλλοι ή ακόμη δεν αναγνωρίζει. Το βιβλίο θίγει αρκετά θέματα που αφορούν τον άνθρωπο διαχρονικά, αλλά θα επικεντρωθώ στην έννοια του τραγικού, που αποτελεί και την πρώτη φράση του τίτλου.
Ο τίτλος και το εξαιρετικό έργο του εξωφύλλου της Μαργαρίτας Βασιλάκου δημιουργούν ποικίλους συνειρμούς είτε πρόκειται για έναν μυστικό δείπνο, όπως παραπέμπει το φωτοστέφανο του προσώπου του εξωφύλλου, είτε ενός αρχαίου συμποσίου, που ο όρος «τραγικός» μπορεί να λειτουργήσει με την αρχαιοελληνική, αλλά και με τη σύγχρονη σημασία του όρου. Όλοι οι συμβολισμοί θα βρουν απάντηση μέσα από την εξαιρετική, αβίαστη αφήγηση του Ζαχαρία Στουφή στην οποία όλα φαίνονται καθημερινά, με ήρωες απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, με τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες τους, κυρίως με τις αδυναμίες τους.
Ο όρος «τραγικός» οδηγεί άμεσα στην αρχαία τραγωδία, στην οποία η τραγικότητα ορίζεται ως μια κατάσταση που υποδηλώνει τη σύγκρουση του τραγικού ήρωα με υπέρτερες δυνάμεις, όπως με τη μοίρα και τη θεία δίκη. Συμπεριλαμβάνει ακόμη και τη μετάβαση από την άγνοια στη γνώση, μέσα από την περιπλάνηση του ήρωα σε αντιφατικές καταστάσεις, διλήμματα και αδιέξοδα με συνέπειες αισθήματα ενοχής, μοναξιάς, συντριβής ή και λύτρωσης. Μέχρι πρόσφατα εθεωρείτο καθαρά θεατρικός όρος.
Όμως νεότεροι φιλόσοφοι και στοχαστές όπως οι Γερμανοί Ρομαντικοί και ο Σίλλερ, σύμφωνα με τον καθηγητή των Νεοελληνικών Σπουδών του Μίσιγκαν, Βασίλη Λαμπρόπουλο, εξάγουν από το θεατρικό είδος την αφηρημένη και οικουμενική έννοια του τραγικού και σταδιακά την αποδίδουν σε διάφορες ανθρώπινες αρχές και εμπειρίες όπως στην ελευθερία, την αγάπη, την αγωνία, την αρρώστια ή τη ζωή γενικότερα. Σύμφωνα πάντα με τον καθηγητή, η μοντέρνα εποχή γέννησε το τραγικό, το οποίο παρομοιάζεται σαν ένα σκοτεινό φως σε μια εποχή μεγάλων ταχυτήτων. Ο ρομαντισμός του 1790, ο υπαρξισμός του 1920, αλλά και ο ριζοσπαστισμός του 1960 πυροδοτήθηκαν από την ιδέα του «τραγικού».
Πιστεύω ότι το οξύμωρο του σκοτεινού φωτός, που ταυτίζεται με τη σύγχρονη αντίληψη του τραγικού, ταιριάζει στους ήρωες του Τραγικού Δείπνου του Ζαχαρία Στουφή. Ο συγγραφέας μας βέβαια καινοτομεί, γιατί οι ήρωές του βιώνουν το τραγικό διαχρονικά στην καθημερινή τους ζωή είτε ζουν τον τέταρτο αιώνα π.Χ είτε τη δεκαετία του 1990. Η κραιπάλη του φαγητού και του ποτού πυροδοτεί το «σκοτεινό φώς» που αποδυναμώνει κάθε λογική και φωτίζει τις σκοτεινές πλευρές της ψυχής των ηρώων.
Ανοίγοντας το βιβλίο και αναζητώντας τη δομή θα διαπιστώσουμε ότι αποτελείται από δύο μέρη και οι δείπνοι είναι δύο. Θεωρώ πολύ πετυχημένο λογοτεχνικό εύρημα την ταύτιση του χώρου των δείπνων, μολονότι έχουν τεράστια απόκλιση χρόνου. Στην περίληψη του οπισθόφυλλου επιβεβαιώνοντας τον τίτλο, μαθαίνουμε ότι το θέμα που απασχολεί το συγγραφέα είναι τα φιλικά ή οικογενειακά τραπέζια και οι συνέπειες τους. Αναφέρει χαρακτηριστικά: Είμαι σίγουρος πως οι περισσότερες και οι μεγαλύτερες τραγωδίες της ανθρωπότητας, έχουν σχεδιαστεί γύρω από ένα τραπέζι φαγητού …και αν είχαν σαν ιερό κανόνα της ζωής τους να τρώνε μόνοι τους, ο κόσμος μας θα ήταν πολύ καλύτερος.
Έτσι, το φαγητό ως πάθος, η γαστριμαργία που συνοδεύεται από οινοποσία καθιστά τον άνθρωπο επικίνδυνο για τα χειρότερα. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος είναι από όλα τα όντα το πιο ανόσιο και το πιο άγριο, το χειρότερο από όλα στις ερωτικές απολαύσεις και στις απολαύσεις του φαγητού. Θέτει βέβαια ως προϋπόθεση για να αποφευχθεί, την αρετή και τη δικαιοσύνη, στοιχεία που φανερά δεν υπάρχουν στους ήρωες του βιβλίου.
Οι βασικοί ήρωες είναι ένας άνδρας στο αρχαίο δείπνο και μια γυναίκα στη σύγχρονη εποχή, επισημαίνοντας ότι τα πάθη δεν έχουν φύλο. Και οι δύο θα βλάψουν τον εαυτό τους και τους συνδαιτυμόνες φτάνοντας σε ακραίες συμπεριφορές. Με έναν απλό ευρηματικό τέχνασμα που ανέφερα και πιο πάνω συνδέει τα δύο δείπνα. Ο συγγραφέας ξεπερνώντας έτσι τη χρονική διαφορά θέλει επίσης να μας υπενθυμίσει ότι τα ανθρώπινα πάθη παραμένουν ίδια και όλα καθορίζονται από την καλλιέργεια του ανθρώπου και τη δυνατότητά του να περιορίζει ή να ελέγχει τα πάθη του.
Το Συμπόσιο του Πλάτωνα, όπως και το Συμπόσιο του Ξενοφώντα είναι έργα της κλασικής εποχής. Αναφέρονται στο ίδιο γεγονός αλλά ο καθένας το παρουσιάζει από τη δική του πλευρά. Δηλαδή η συνάντηση των συμποσιαστών έγινε για κάποιο σκοπό, να αναλύσουν το θέμα περί έρωτος. Όταν ολοκληρώνεται η συζήτηση και η διασκέδαση, μοναδικός νηφάλιος είναι ο Σωκράτης. Στον διπλό τραγικό δείπνο του βιβλίου κανείς δεν παραμένει νηφάλιος, εκτός από έναν που εδώ δεν είναι ο σοφός, αλλά κάποιος με μειωμένη αντίληψη, ο χαζός του χωριού, τον οποίο ο συγγραφέας εξαγνίζει απαλλάσσοντάς τον από κάθε ευθύνη, δείχνοντας μια ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στους αδύναμους. Οι λόγοι της συνάντησης θα υπάρξουν και εδώ, αλλά θα ξεχαστούν, προκαλώντας συνεχώς νέες απίθανες καταστάσεις που όλες θα οδηγήσουν στην κορύφωση των παθών και θα ανοίξουν την κερκόπορτα της ανθρώπινης ψυχής, ώστε να εκδηλώσει συμπεριφορές που κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει στην αρχή δύο δείπνων. Ο ένας, για να απολαύσει μια παρέα φίλων κυνηγών το κυνήγι τους και ο άλλος, μια οικογένεια να αποχαιρετήσει τον γιο που φεύγει για φαντάρος.
Ακόμη πιο ενδιαφέρων γίνεται ο Τραγικός Δείπνος ανακαλύπτοντας τη σύνθεση της οικογένειας. Ο πατέρας είναι ο παπάς του χωριού, η μητέρα η παπαδιά και πρωταγωνίστρια, αφού θα ενσαρκώσει το κακό σε όλο του το μεγαλείο, τα παιδιά της οικογένειας, συγγενικά πρόσωπα και ο Παρασκευάς με μειωμένη αντίληψη. Εκπληκτικό επίσης είναι ότι, ενώ τα γεγονότα που συμβαίνουν είναι εκκωφαντικά, τραγούδια, μουσική, χορός, βρισιές και τουφεκιές και που σίγουρα δεν ταιριάζουν σε σπίτι παπά, κανένας δεν αντιδρά από τους γείτονες. Οι γείτονες, κι αν είχαν ακούσει κάτι, αναφέρει ο συγγραφέας, είτε προσποιούνταν τους αδιάφορους, είτε είχαν αποκοιμηθεί ξανά, είτε και τα δύο. Αντιδρούν βέβαια με τον ανάλογο τρόμο που προκαλεί ένα τραγικό γεγονός που θα ανακαλύψει και ο αναγνώστης διαβάζοντας το βιβλίο, αλλά δεν διστάζουν να γελάσουν όλοι στην πλατεία του χωριού, έστω και πνιγμένα με την πιο απίθανη ομολογία που όμως είναι και η αληθινή.
Ο συγγραφέας Ζαχαρίας Στουφής διαθέτει ένα εντελώς προσωπικό ύφος. Αβίαστο, φυσικό, απλό, με διάχυτη τη σκωπτική διάθεση, το χιούμορ και την ειρωνεία. Στην αρχή της αφήγησης η παπαδιά διακωμωδείται για την αφέλειά της και το πάθος της για τα μακαρόνια, όταν πιστεύει ότι τα μακαρόνια καλλιεργούνται στον κήπο και φωνάζει σαν υστερικιά στον παπά: παπά… παπά… να βάλουμε και μεις μια βραγιά μακαρόνια! στοιχείο που προβληματίζει αν αντιπαραθέτει ή επιβεβαιώνει η μετέπειτα δράση της. Επίσης, η αφήγηση και των δύο δείπνων τελειώνει μ’ ένα ειρωνικό σχόλιο. Παραθέτω το πρώτο, που η εξέλιξή του τοποθετείται στον ίδιο χώρο το 431 π.Χ. κι έτσι ο Δημόδοκος δεν έζησε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που ξεκίνησε εκείνη τη χρονιά. Άραγε ποιο ήταν χειρότερο η τραγικότητα εκείνης της τελευταίας μέρας ή ο πόλεμος που ακολούθησε;
Αν και το έργο δεν έχει μεγάλη έκταση και διαβάζεται σχετικά γρήγορα, ο αναγνώστης θα χρειαστεί να σκεφτεί πολλές φορές και να ανατρέξει τις σελίδες του για να ανακαλύψει τους ήρωες του έργου που ξεπηδούν και εξελίσσονται. Είναι οι χαρακτήρες της αρχαίας κωμωδίας, της commedia dell arte, αλλά και άνθρωποι της ελληνικής επαρχίας με την κουτοπονηριά, την άγνοια, την αφέλεια, την αμορφωσιά που τους αναγκάζει να ζουν στα όρια του τραγικού με τη σύγχρονη σημασία. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ στην αυθεντικότητα της γλώσσας με την προσθήκη των ιδιωματισμών που ζωντανεύουν τους χαρακτήρες.
Θα κλείσω κάπως εκκωφαντικά, αναφέροντας την κορυφαία σκηνή, κατά τη γνώμη μου, του δείπνου. Είναι η σκηνή της αποδόμησης του κόσμου των ηρώων, του σπασίματος των πάντων μέσα και έξω από το σπίτι οδηγώντας τους ήρωες πλέον σ’ έναν δρόμο χωρίς επιστροφή και τον αναγνώστη στην ευχαρίστηση και στον γόνιμο προβληματισμό μετά την ανάγνωση ενός ξεχωριστού βιβλίου, όπως είναι ο Τραγικός Δείπνος του Ζαχαρία Στουφή.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: ©William Klein. Δείτε τα περιεχόμενα του όγδοου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]