Σπύρος Γούλας, Οριστικά φαινόμενα, Πόλις, Αθήνα 2024.
Η πρώτη ποιητική συλλογή του Σπύρου Γούλα (γενν. 1991) με τίτλο Τα περσινά τους βάζουν για καλά (Πόλις, 2020) έλαβε το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου ποιητή «Γιάννης Βαρβέρης» της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων και το Κρατικό Βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα (εξ ημισείας). Τέσσερα χρόνια μετά επανέρχεται με τα Οριστικά φαινόμενα (Πόλις, 2024), μια συλλογή που επιβεβαιώνει ότι τόσο η θετική πρόσληψη όσο και η μετέπειτα διάκριση της πρώτης ποιητικής του προσπάθειας ήταν απολύτως δίκαιες. Στο διάστημα της κυοφορίας της νέας συλλογής ποιημάτων είναι σαφές ότι μελέτησε το πεδίο του και εξέλιξε σημαντικά τα βασικά στοιχεία της ποιητικής του γραφής.
Ο τίτλος Οριστικά φαινόμενα μας αιφνιδιάζει καθώς συνδέει την επαναληπτικότητα των φαινομένων ή τη μεταβλητότητά τους με την επιλογή του επιθετικού προσδιορισμού «Οριστικά». Η λέξη «φαινόμενα» συνήθως συνδέεται με καθετί που συμβαίνει στη φύση, στην κοινωνία, στη ζωή και γίνεται αντιληπτό μέσω των αισθήσεων. Ωστόσο, στο πεδίο της φιλοσοφίας, με το οποίο η ποίηση συνδέεται οργανικά, τα φαινόμενα αντιστοιχούν στα δεδομένα της εμπειρίας όπως παρουσιάζονται στη συνείδηση και δεν αντιστοιχούν πάντα στην αντικειμενική πραγματικότητα. Αν δεχτούμε, λοιπόν, ότι ο όρος «φαινόμενα» που συναντάμε στον τίτλο συνδέεται περισσότερο με τη δεύτερη αυτή προσέγγιση τότε ο όρος «οριστικά» ξεδιπλώνει ερμηνευτικές προσεγγίσεις που μας οδηγούν στην πεποίθηση ότι όλα όσα (μας) συμβαίνουν είναι φαινόμενα κατά τρόπο τελεσίδικο, «οριστικό», δηλαδή η υποκειμενική μας προσέγγιση είναι αυτή που τα καθορίζει κι όχι οι μετρήσεις βάσει της μεθοδολογίας κάποιου επιστημονικού πεδίου. Ο αινιγματικός αυτός τίτλος δεν είναι, όμως, παρά ένα ακόμη λεκτικό παιχνίδι, μια ακόμα έκκεντρη προσέγγιση των όποιων «φαινομένων», γραμματικών, συντακτικών ή άλλων καθώς τα λεκτικά παιχνίδια και οι νοηματικές ανατροπές, που είχαμε συναντήσει στην προηγούμενη συλλογή του, συναντώνται και σε αυτή.
Πιο συγκεκριμένα, όπως και στην πρώτη ποιητική συλλογή, έτσι και εδώ, χαρακτηριστικά της ποιητικής του που είχαν διαφανεί και συνέβαλαν στη διάκρισή της, όπως το μαύρο χιούμορ, η απρόσμενη οπτική, η λεκτική διακινδύνευση στο πλαίσιο ενός ακραίου λεκτικού παιγνίου αλλά και η νοηματική πύκνωση, παραμένουν κυρίαρχα, ενώ παράλληλα διευρύνεται σημαντικά τόσο το εύρος των θεμάτων στα οποία εστιάζει το ενδιαφέρον του όσο και το εύρος των ποιητικών τεχνικών που μετέρχεται (όπως ο έμμετρος στίχος, οι τετράστιχες στροφές με ομοιοκαταληξία ή το χαϊκού) με τις οποίες άλλοτε αποτίει φόρο τιμής στην παλαιότερη ποιητική παράδοση κι άλλοτε εξερευνά με προσοχή το εύρος των δικών του τεχνικών επιλογών.
Συγκρίνοντας τις δύο ποιητικές συλλογές, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στις προηγούμενες επισημάνσεις την αύξηση των διακειμενικών αναφορών που εμφαντικά τονίζουν την πηγή των αξιόλογων πειραματισμών που παρατηρούμε. Η διακειμενικότητα εκτείνεται εντυπωσιακά από μότο στίχων του Γ. Στίγκα ή του E.E. Cummings έως την παράθεση στίχων από τραγούδια του γνωστού στη νεολαία Αμερικανού ράπερ Tyler, The Creator ή του καλλιτέχνη από την Αγκόλα Bonjr. Με τον τρόπο αυτό, αιφνιδιάζοντας και πρωτοτυπώντας, επιτυγχάνει τη συνύφανση του προβληματισμού γύρω από την ανθρώπινη κατάσταση σε έναν κόσμο ραγδαίας αποδιοργάνωσης, φωνασκούσας άγνοιας και κυριαρχίας της βίας, με την τρυφερότητα και την παραμυθία που μπορεί να αναζητηθεί μόνο στην τέχνη. Εκτός από τις διακειμενικές αναφορές που ανήκουν στο ποιητικό πεδίο δεν λείπουν και αντίστοιχες από το πεδίο της πεζογραφίας. Λογοτέχνες, όπως ο Laszlo Krasznahorkai και ο Ernest Hemingway γίνονται η έμπνευση για την ποιητική γραφή. Τα σκοτεινά οπτικά τοπία τους συνέχονται με τα μελαγχολικά ηχητικά τοπία του Bonjr, η αμφιταλάντευση και η αμφιθυμία των ηρώων τους γίνονται στοιχεία που διαπερνούν την ποιητική γραφή του Γούλα προσδίδοντάς της εκτός από υπαρξιακό και σαφή πολιτικό χαρακτήρα. Η δυσφορία για τον πολιτικό αυταρχισμό αλλά και για την πολιτική απάθεια είναι παρούσα σε αρκετά ποιήματα. Ενδεικτικά και μόνο, το παρακάτω.
ΟΙ ΩΡΑΙΟΙ ΠΑΙΖΟΥΝ ΣΕΝΤΕΡ ΦΟΡ
Ο Λάσλο έγραψε συνοπτικά
το εγχειρίδιο του καλού πολίτη
το μόνο που μπορείς να ελπίζεις
μαντρωμένος στο σπίτι σου
με γυαλιστερά μπιμπελό, παστό χοιρινό
και πεντέξι συμφωνίες για πιάνο και ορχήστρα
(γραμμένες σε σωστή τονικότητα, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό)
είναι στην αδιαφορία του νέου καθεστώτος
όταν σου σπάσει την πόρτα
και σε μια λεπτομερή αποσύνθεση
όταν καταλαγιάσει η σκόνη.
Σοβαρέψου
Από τα βάθη του καθιστικού
κανείς δεν είναι δημοκράτης.
Σε αυτή τη συλλογή αξιοσημείωτη είναι επίσης και η διαρκής αναζήτηση της κατάλληλης ποιητικής φόρμας στην οποία θα ενταχθεί το πολυεπίπεδο περιεχόμενο. Η σωστή τοποθέτηση της λέξης στον στίχο, ώστε να επιτευχθεί ισορροπία και να μη χαθεί σε λαβυρίνθους νοημάτων αλλά με τρόπο ώστε να αναδειχθεί η ακρίβεια, φαίνεται πως είναι βασικό μέλημά του. Επίσης, όπως πάντα στην ποίηση, βασική μέριμνα είναι αυτή του ρυθμού. Ο Γούλας πειραματίζεται και πάλι με έντονα παιγνιώδη τρόπο. Χαρακτηριστικά είναι τα ευρηματικά χαϊκού που μας προσφέρει, όπως αυτό που ακολουθεί.
ΙΙ
Ο κόπος φτιάχνει
τεχνική, το ταλέντο
σπάει τη φόρμα
Το παιχνίδι με τον ρυθμό, την τεχνική αλλά και το κατάλληλο περιεχόμενο μας προσφέρει ποιήματα όπως το «Η μικρή μου αγάπη» που στηρίζεται πάνω στο παλιό παιδικό παιχνίδι-τραγούδι «Η μικρή Ελένη» ενώ ενδιαφέρουσα είναι και η χρήση QR για την ανάγνωση ποιήματος. Το ποίημα με τίτλο «QR σε έναν νέο ποιητή» ενδέχεται να προβληματίσει όσους/-ες δεν χρησιμοποιούν τον σαρωτή στο κινητό τους. Ένας νέος ποιητής όμως, πιθανότατα κοντά στην ηλικία του Γούλα, θα χρησιμοποιήσει εκτός από το βιβλίο και το κινητό του και θα διαβάσει τους στίχους:
Η ποίηση δεν γράφεται.
Μας σκεβρώνουν οι μέρες και η ποίηση
γράφεται;
Μας αποκεφαλίζει η τύχη και η ποίηση
γράφεται;
Ξενυχτάμε δίπλα στον λάκκο μετρώντας
πλευρά
Η μορφή λειαίνει στον τροχό και η ποίηση
γράφεται;
Η ποίηση δεν γράφεται
Αλίμονο αν το αφήναμε σε αυτούς που
γράφουν.
Ίσως, όντως, η ποίηση να μη γράφεται πλέον αλλά να πληκτρολογείται και στο μέλλον να μην τυπώνεται αλλά να «σκανάρεται» . Σίγουρα, όμως, βιώνεται και για να θυμηθούμε τον E.E. Cummings «Ποιητής είναι κάποιος που αισθάνεται και που εκφράζει τα αισθήματά του με λέξεις. Αυτό μπορεί να ακούγεται εύκολο. Δεν είναι». Η έντονη επιρροή από το έργο του Ε.E. Cummings φαίνεται εναργέστερα στο παρακάτω ποίημα.
Μετάl(aξη
(εγ)
(κλ)
(ει )
s m s
όπου ο εγκλεισμός, ως υπαρξιακή κατάσταση, ως μετάλλαξη του είναι, δίνεται μέσω της ιδιαίτερης χρήσης των παρενθέσεων που οπτικοποιούν την ασφυκτική αίσθηση περιορισμού του υποκειμένου. Η θραύση του κόσμου, των λέξεων, η θραύση του εγ(ώ) συμβαίνουν σε χρόνο εξαιρετικά σύντομο, όσο διαρκεί ένα ολιγόστιχο ποίημα ή ένα sms, θυμίζοντάς μας τα καβαφικά «Τείχη» που «ανεπαισθήτως» υψώθηκαν ερήμην του προσώπου.
Πολύ συχνά το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται προς τη συνείδησή του, την καλεί να επικεντρωθεί στα μείζονα, να μην αποπροσανατολίζεται από τις εξελίξεις, να δίνει τη δική της «οριστικότητα» στον καταιγισμό των «φαινομένων», να είναι παρούσα και να ποιεί λόγο. Παράλληλα, κατανοεί απολύτως ότι τις όποιες «πτήσεις» θα τις διαδεχτούν οι αναπόφευκτες «πτώσεις» και η επίγνωση της φθαρτότητας. Είναι συχνή, επομένως, η αποστροφή προς το β΄ ενικό πρόσωπο, στην ουσία μια αποστροφή εις εαυτόν με τρόπο προτρεπτικό.
ΒΑΘΜΟΣ ΔΥΣΚΟΛΙΑΣ
μη χαιρετίσεις το κοινό
μην κάνεις κάτι εξεζητημένο
μη στριφογυρίσεις
μην πεις τίποτα
τέντωσε τα χέρια σου και πήδα
χορτάσαμε από επιδείξεις
κι εσύ ασφαλώς κατέχεις τεχνική
ασφαλώς
δεν ήρθαμε όμως εδώ για τεχνική
αλλά για το σώμα σε πτώση
ανέβα να τελειώνουμε
και πήδα.
Ο έρωτας, ένα ακόμα «φαινόμενο οριστικό», όπως η απώλεια, το τραύμα και η ματαίωση, είναι αυτός που γνωρίζουμε ότι ενίοτε οδηγεί στην άμεση εκδικητική μανία, όπως στην περίπτωση του αποκεφαλισμού του Ιωάννη αλλά ενίοτε οδηγεί και στην μακρόχρονη, σιωπούσα και καρτερική αναμονή, όπως στην περίπτωση της Πηνελόπης. Πρόσωπα κι αυτά από τη Βίβλο ή/και την Μυθολογία που συμφύρονται μαζί με την προσωπική μυθολογία του Γούλα (Carver, Χιόνης, Fitzerald, κ.ά.) και μαζί τους με τη δική μας μοναξιά, φθαρτότητα, απόγνωση. Με τα δικά μας «οριστικά φαινόμενα», δηλαδή. Οι πολλαπλές εκφάνσεις του έρωτα εκτείνονται από τον χαρακτηρισμό του ως «το ύψος του θανάτου», στο ποίημα «Septum» (σελ. 32), γραμμένο σε τρίστιχες στροφές με ομοιοκαταληξία, έως και στη μορφή της εκτονωτικής σωματικής συνεύρεσης στο πλαίσιο των σύγχρονων διαδικτυακών εφαρμογών γνωριμίας, όπως διαβάζουμε στο ποίημα «My tinder match» (σελ.39). Αυτό που απομένει είναι τα σημάδια από το πάθος ή τα θραύσματα από τη συντριβή λόγω της απότομης πτώσης. Αυτά τα θραύσματα που –με υπομονή και την κατάλληλη τεχνική– μπορούν να προσφέρουν έναν νέο εαυτό ή ένα νέο έργο τέχνης.
LIVING HER BEST LIFE
Έχω βαρεθεί να μου εξηγούν
Τι είναι το kintsugi
Αφήστε μας να ραγίσουμε με την ησυχία μας
Καταληκτικά, ο Σπύρος Γούλας ανήκει σε μια πολλά υποσχόμενη νέα γενιά λογοτεχνών (πεζογράφων και ποιητών) που έχουν εμφανιστεί με ενθουσιασμό και περίσσεια τόλμη την τελευταία δεκαετία και που, σε μια άνυδρη πνευματικά εποχή, μας προσφέρουν απλόχερα τους καρπούς της προσπάθειάς τους αλλά και της βαθιάς μελέτης των κλασικών και σύγχρονων λογοτεχνών, τόσο της ελληνικής όσο και παγκόσμιας λογοτεχνίας, από τους οποίους αρδεύουν με τρόπο δημιουργικό και ευφάνταστο. Ο ίδιος δεν φοβάται να πειραματιστεί με τις ποιητικές φόρμες, με τη σύνθεση αγγλικών και ελληνικών λέξεων, με τη χρήση της τεχνολογίας, με τoν πειραματισμό στη χρήση των σημείων στίξης. Κυρίως, όμως, δεν φοβάται να μας δείξει, με χιούμορ, οξυδέρκεια και με μια φρέσκια ματιά, ότι το ποιητικό «φαινόμενο» παραμένει, ακριβώς λόγω της μεταβλητότητάς του, διαρκές και «οριστικό».
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφίες: ©Masao Yamamoto. Δείτε τα περιεχόμενα του ενδέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
