Στην ενδιάμεση φάση του Κόνφερενς Λιγκ, που είναι η τρίτη σε βαρύτητα ευρωπαϊκή ποδοσφαιρική διοργάνωση, ο Ολυμπιακός κληρώθηκε με την ουγγρική Φερεντσβάρος. Να κάνω εδώ μια παρένθεση και να πω ότι στους αθλητικογραφικούς κύκλους είναι υποχρεωτικό να γράψεις «τρίτη τη τάξει», αλλιώς σου παίρνουν την ταυτότητα του μέλους του σωματείου συντακτών αθλητικού τύπου κι έρχεται ένα ξωτικό και σου καίει το λάπτοπ, αλλά εμείς εδώ δεν αθλητικογραφούμε και αντιπαθούμε κιόλας τη δηθενιά της δοτικής.
Η Φερεντσβάρος λοιπόν είναι η γνωστότερη ουγγρική ποδοσφαιρική ομάδα, με τα περισσότερα πρωταθλήματα, όπως και ο Ολυμπιακός, αλλά σε αντίθεση με τον Ολυμπιακό έχει χρώμα της το πράσινο και έχει πετύχει και ευρωπαϊκές διακρίσεις.
Αλλά εμείς εδώ σπανίως συζητάμε για το ποδόσφαιρο στα άρθρα (στα σχόλια, κάπως περισσότερο). Αφορμή παίρνω απλώς από το όνομα της ουγγρικής ομάδας για ένα αρθράκι πολεογραφικό, που συνοψίζει πράγματα που τα έχουμε συζητήσει άλλη φορά στα σχόλια άρθρων εδώ, αλλά και στα σχόλια δικών μου αναρτήσεων στο Φέισμπουκ -η πιο πρόσφατη από τις οποίες έγινε χτες, εξού και το σημερινό άρθρο, που το υποσχέθηκα σε έναν φίλο.
Η Φερεντσβάρος λέγεται έτσι επειδή ιδρύθηκε στο Φερεντσβάρος, που είναι το ένατο διαμέρισμα της Βουδαπέστης αλλά παλιότερα ήταν προάστιο της Πέστης. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του βασιλιά Φέρεντς, Φραντς στα γερμανικά, Φραγκίσκου, που ήταν ο Φραγκίσκος ο «2ος και 1ος», δεύτερος ως (τελευταίος) αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και 1ος ως Αυτοκράτορας της Αυστρίας, που ήταν και βασιλιάς της Ουγγαρίας,
Το -város του δεύτερου συνθετικού είναι ουσιαστικό ουγγρικό και σημαίνει «πόλη», άρα «Φραγκισκούπολη» το Φερεντσβάρος. Ετυμολογείται από τη λέξη vár «πύργος, κάστρο», η οποία είναι περσικής αρχής. Αν δείτε έναν χάρτη της Ουγγαρίας θα βρείτε πάμπολλα τοπωνύμια σε -vár και -város, όπως βρίσκουμε πάμπολλα σε -burg στη Γερμανία, πχ. Kaposvár ή Dunaújváros (η Νεάπολη του Δούναβη, κατά λέξη, πόλη που χτίστηκε επί σοσιαλισμού με μεγάλα χαλυβουργεία και ως το 1956 ονομαζόταν Στάλινβαρος). Και η Τιμισοάρα άλλωστε στα ουγγρικά είναι Temesvár.
Η ουγγρική λέξη κατηφόρισε στα Βαλκάνια ήδη πριν από την οθωμανική κατάκτηση, πέρασε και στα τουρκικά ως varoş, και χάρη στα τουρκικά πήρε ευρύτατη διάδοση. Το οθωμανικό varoş αποδίδεται συνήθως μονολεκτικά «προάστιο» αλλά τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Μεταφέρω ένα παλιό σχόλιο του Δύτη: Η ουγγρική λέξη αναφέρεται σε ένα ανοχύρωτο προάστιο ή οικισμό. Στα Βαλκάνια είχε ήδη αρχίσει να χρησιμοποιείται πριν από την οθωμανική κατάκτηση. Σε οθωμανικά έγγραφα χρησιμοποιείται με τρεις τρόπους: α) το παλιό τμήμα του χτισμένου χώρου της πόλης, οχυρωμένο ή μη – τον 18ο αιώνα συχνά σημαίνει και την αριστοκρατική συνοικία [στις βουλγάρικες πηγές], β) ζώνες κατοίκησης που εμφανίστηκαν μετά την οθωμανική κατάκτηση, είτε σε αντίθεση με την ακρόπολη είτε σε αντιδιαστολή με μη χριστιανικές συνοικίες, γ) ιδίως σε πόλεις με μουσουλμανικό κυρίως πληθυσμό, συνώνυμο σχεδόν της συνοικίας (μαχαλά), συχνά όμως σε χρήση για τον μοναδικό μαχαλά με χριστιανούς κατοίκους. Είναι δηλαδή κατά περίπτωση η κάθε ονομασία, αλλά έχει συνήθως σύνδεση με χριστιανικό πληθυσμό σε μια μικτή πόλη. (Πηγή: Svetlana Ivanova, «Varoş: the Elites of the Reaya in the Towns of Rumeli», στο Α. Αναστασόπουλος (επιμ.), Provincial Elites in the Ottoman Empire, Ρέθυμνο 2005).
Μου γράφει ένας φίλος από τη Σερβία, που με παρακίνησε χτες να γράψω το σημερινό άρθρο: Εμείς στη Σερβία επίσης την έχουμε δανειστεί, αλλά κατευθείαν από τους Ούγγρους, και σημαίνει «κωμόπολη» ή επαρχιακό «κέντρο» (ο παππούς μου έλεγε «πάμε στο varoš» όταν εννοούσε το κέντρο του χωριού· και γενικά παλιά την χρησιμοποιούσαν για δίπολο χωριό/varoš – δηλ. «αστική ζώνη»)
Στον ελληνόφωνο χώρο υπάρχουν πολλά τοπωνύμια που ανάγονται στο város, τα περισσότερα συνοικίες πόλεων.
Το γνωστότερο είναι τα Βαρώσια, η νεκρή πόλη στο νότιο τμήμα της Αμμοχώστου, που του χρόνου θα κλείσει 50 χρόνια κατοχής και φαντασματικής ύπαρξης. Τα ακούμε συχνά στην ειδησεογραφία: είτε ως πιθανή παραχώρηση είτε ως απειλή για σκλήρυνση της τουρκικής στάσης.
Στον ελλαδικό χώρο το γνωστότερο Βαρόσι (γράφεται και Βαρώσι) βρίσκεται στην Έδεσσα. Είναι η παλιά πόλη. Πολύ γνωστό είναι το Βαρούσι στα Τρίκαλα, που επίσης είναι η παλιά πόλη, ενώ στις Σέρρες το Βαρόσι είναι ο βυζαντινός πυρήνας της πόλης -όπως μας είχε πει σε παλιότερο σχόλιο η φίλη μας η Μαρία, οι κάτοικοι άλλων συνοικιών ονόμαζαν «βαροσνιό/βαροσνιά» τον/την κάτοικο του κέντρου της πόλης.
Βαρόσι στην Ελασσόνα ονομάζεται η παλιά συνοικία της πόλης, όπου, επί Οθωμανών, κατοικούσε ο χριστιανικός πληθυσμός.
Βαρόσι ακόμα βρίσκουμε, ως συνοικία, στα Γρεβενά, στην Κομοτηνή, στα Σέρβια Κοζάνης. Βαρούσι υπάρχει στα Χανιά. Αλλά Βαρούσι ή Βαρούσια ή Μπαρούσι λεγόταν και ένα χωριό στη Μεσσηνιακή Μάνη που μετονομάστηκε σε Σταυροπήγιο. Το αξιοπερίεργο είναι πως η ίδια κοινότητα είχε κι έναν οικισμό ονόματι Μάλτα. Σε μια μανιάτικη ιστοσελίδα βρίσκω σχόλιο για το τοπωνύμιο:
….η ελληνική λέξη Βαρούσι … σημαίνει τον συνοικισμό έξω από ένα κάστρο και εμφανίζεται συνήθως σε μέρη που υπάρχουν παλιά κάστρα και που άλλοτε οι κάτοικοι διακρίνονταν σε «Καστρινούς» και «Βαρουσιώτες». Έτσι είναι και το κάστρο της Ζαρνάτας με το Βαρούσι του. Οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τη λέξη Βαρούσι όταν επρόκειτο για συνοικία που κατοικούσαν Χριστιανοί. Χαρακτηριστική είναι η έκφραση, «όπου Κάστρο και Βαρούσι». Κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας στα λεγόμενα Βαρούσια κατοικούσαν οικογένειες που διεκρίνοντο για το πλούτο και την καταγωγή τους. Τόπους με το όνομα αυτό, βρίσκουμε στη Κρήτη, στη Κόνιτσα, στην Άρτα, Σέρρες και Κύπρο.
Εδώ το Βαρούσι νοείται με τη σημασία β του σχολίου πιο πάνω (οικισμός εκτός τείχους, σε αντιδιαστολή με το Κάστρο) ενώ, όπως είπαμε, σε άλλες πόλεις το Βαρόσι είναι μέσα στο κάστρο και είναι ο πυρήνας της πόλης. Ενιαίο χαρακτηριστικό φαίνεται να είναι, στα Βαρόσια/Βαρούσια της τουρκοκρατίας, ότι ήταν γειτονιές Χριστιανών.
Η χτεσινή συζήτηση στο Φέισμπουκ ξεκίνησε επειδή καλός φίλος από την Καρδίτσα (όχι ο Κώστας Παπ.) με ενημέρωσε ότι στο Google Maps εμφανίζεται συνοικία Βαρόσι, ενώ ο ίδιος, που ζει πολλά χρόνια στην πόλη (αν και δεν κατάγεται από εκεί) δεν είχε ποτέ ακουστά τέτοιο μικροτοπωνύμιο. Του απάντησα ότι μπορεί η αναφορά να μπήκε κατά λάθος αντί για τα Τρίκαλα -τέτοια λάθη έχουν εντοπιστεί κάμποσα στην εφαρμογή. Μπορεί όμως να υπήρχε και στην Καρδίτσα τέτοια ονομασία, ίσως να το ξεδιαλύνετε στα σχόλια.
Αυτά από μένα. Στα σχόλιά σας περιμένω να προσθέσετε κι άλλα Βαρόσια ή Μπαρούσια ή Βαρούσια στην Ελλάδα ή στην Κύπρο.
