Αλέξανδρος Αλαβάνος: «Πύλαι αρρήτων επών»

Είναι νωρίς ακόμη… Δεν έχουν εξημερωθεί τα τέρατα
(Οδυσσέας Ελύτης)

Ένα βιβλίο, στα αυτιά του οποίου ο αναγνώστης δεν θα βρει τις γνωστές πληροφορίες, ποιος είναι ποιος και περί τίνος ο λόγος. Και τούτο γιατί ο «ποιος» είναι γνωστός και ανήκει στην τελευταία λαμπρή γενιά που άνθησε στην Ελλάδα στα χρόνια κατά, και μετά, τη δικτατορία. Ανήκει στα εμβληματικά πρόσωπα της εποχής το επώνυμο Αλαβάνος, και λέω «επώνυμο» επειδή υπάρχει και έτερος επιφανής Αλαβάνος, της ίδιας μεγάλης και σημαντικής οικογένειας από την Τήνο, και συνεργάτης της Μελίνας Μερκούρη στα ένδοξα χρόνια του ΠΑΣΟΚ. Πολιτικοί οι Αλαβάνοι, με έντονη δραστηριότητα και ταραχώδη καριέρα, πάντα στο προσκήνιο με σημαίνουσα παρουσία στα πράγματα του καιρού τους.

Στα εργοβιογραφικά του Αλέξανδρου ή Αλέκου Αλαβάνου συμπεριλαμβάνονται τρία βιβλία με τους τίτλους Σημειώσεις για την Ευρωπαϊκή Αριστερά (1989), Έλληνες της Κωνσταντινούπολης (1994) και Σημειώσεις για την Πολιτική Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1994). Όπως είναι προφανές, ο Αλαβάνος δεν σταματά να κρατάει «Σημειώσεις», οπότε τώρα με ελαφρά απόκλιση από τα πριν γράφει μεν «Σημειώσεις» αλλά, αφαιρώντας κάπως τον ορθολογισμό τους, προσδίδει ποιητική μορφή στην ουσία τους. Σαν να μας λέει πως αφού μίλησε σταράτα και έβγαλε από το έρκος των οδόντων ό,τι απαιτούσε η περίσταση, τώρα θα πει τα άρρητα…

Πύλαι αρρήτων επών τιτλοφορείται το βιβλίο του, το οποίο αντλεί το υλικό του από την παρακαταθήκη των κλασικών μας έργων, ατόφιων ή αποσπασματικώς ευρισκομένων, πράγμα που δείχνει πως ο ποιητής-συγγραφέας έσκυψε στη σίγουρη και πάντα ασφαλή πηγή όπου μπορεί να αναζητήσει κανείς την πρώτη αρχή, την πηγή των δεινών και κάθε τερατόμορφη ύπαρξη που παίρνει, που αλλάζει εμφάνιση και δραστηριότητα. Ο Αλαβάνος ήξερε πλέον πού κρύβεται το τέρας και πώς επανεμφανίζεται. Έμαθε να το διακρίνει σε κάθε του μετάπλαση. Παραβιάζοντας, όσο μπορεί, τις Πύλες των άρρητων επών, θα πει τα λόγια τα μεγάλα και τα δύσκολα, τα «άρρητα», τα αδιατύπωτα. Οι παραπομπές του απλώνονται σε έναν θησαυρό που, όσο και αν είναι γνωστός, μας κάνει πάλι και πάλι να υπερηφανευτούμε «μα όλα, τέλος πάντων, τα είχαν πει οι μεγάλοι πρόγονοί μας;». Ναι, όλα, κι εμείς απλώς, της κάθε εποχής οι οχούμενοι, το ανακαλύπτουμε εκ νέου και συχνά με οδυνηρό τρόπο. Κι ενώ επιλέγει την ποιητική οδό για τις «Σημειώσεις» του αυτή τη φορά, πάλι η πολιτική, ως κοινωνική κριτική και όχι μόνο, μπαίνει στους στίχους του.

Στον ατιτλοφόρητο Πρόλογό του, ο Αλέκος Αλαβάνος μάς δίνει τον χρόνο της συλλογής των «Σημειώσεων» που κρατούσε και κάθε χαρτί που έπεφτε στα χέρια του, την ώρα του νοητικού κεντρίσματος και του βιώματος. Παλιά ημερολόγια, μισογραμμένες και μισοκομμένες σελίδες που ο χρόνος, είτε των μνημονίων είτε της καραντίνας, συναρμολόγησε σε έναν τόμο. Μερικές από αυτές τις «Σημειώσεις» διαβάστηκαν στην κισσοπλημμυρισμένη αυλή της Κάτιας Γέρου, ενώ η εκλεκτή παρέα καλλιτεχνών και συγγραφέων που άκουγε παρότρυνε τον συγγραφέα να τις εκδώσει. «Το γραπτό είναι αεικίνητο», γράφει ο συγγραφέας, διότι, αν και εκδόθηκε ήδη, εξελίσσεται ακόμα και «δεν προσφέρεται τόσο για μοναχικό διάβασμα, όσο, όπως και τότε στα συμπόσια, για ανάγνωση αποσπασμάτων του σε μικρή ή μεγαλύτερη παρέα…». Μαζί με τον συγγραφέα ευχαριστούμε κι εμείς τις Εκδόσεις Καστανιώτη που μας προσφέρει θέση σ’ αυτό το «συμπόσιο».

{jb_quote}Ο συγγραφέας-ποιητής βλέπει ταυτόχρονα και τη ρίζα και τον καρπό, και γι’ αυτό ανασύρει από το μέγα βάθος την πιο αρχαία λέξη, γιατί είναι η καταβύθισή του και λεκτική.{/jb_quote}

Το βιβλίο αποτελείται από οχτώ ενότητες και τις Παραπομπές, οι οποίες αποτελούν μια ιδιάζουσα ενότητα που μόνη της είναι ένα ολόκληρο βιβλίο. Διαβάζουμε τίτλους: «Η Ανάδυση», «Η Εκδίκηση», «Η Φυγή», «Η Πομπή», «Η Πόλη», «Η Αγαπημένη», «Η Θάλασσα», «Η Ελεγεία». Συνολικά 41 ποιήματα. Όλα αντλημένα από τη σύγχρονη εμπειρία, της οποίας η ρίζα βρίσκεται στα χρόνια του μύθου με όλη την αλήθεια τους κρυμμένη σε τέρατα και απίθανες ιστορίες.

Εκείνο που χαρακτηρίζει το βιβλίο και το κάθε απόσπασμα-ποίημα χωριστά είναι η δύναμη και η κλεισμένη μέσα στις λέξεις οργή. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο συγγραφέας επιλέγει από την αγριότητα του προ-μύθου χώρου –αν υπάρχει τέτοιος– τα υλικά των τεράτων που χρειάζονται έτη φωτός ακόμα μέχρι να πάρουν μορφή και γλώσσα, για να βγουν στο φως. Μέσα στο ίδιο ποίημα βρισκόμαστε συχνά και στο απώτερο βάθος και στην επιφάνειά του, όπως για παράδειγμα γυαλίζει το χρυσό σανδάλι του Εμπεδοκλή στην Αίτνα. Και τούτο γιατί ο συγγραφέας-ποιητής βλέπει ταυτόχρονα και τη ρίζα και τον καρπό, και γι’ αυτό ανασύρει από το μέγα βάθος την πιο αρχαία λέξη, γιατί είναι η καταβύθισή του και λεκτική. Κι όταν οι λέξεις δεν του επαρκούν με της γραμματικής την υπάρχουσα δομή, δομεί δικό του σύστημα και τρόπο και κανόνα. Φυσικά, αξιοποιεί όλα τα εργαλεία της ρητορικής –ρήτορας και πολιτικός ο ίδιος, γνώστης του παιχνιδιού και των λεκτικών εκλάμψεων– ομοιοτέλευτα, ομόηχα, ισόκωλα, ακουστική πανδαισία που διατρέχει το φθαρτόν και εφήμερον για να μπει στη λέξη τη δύσκολη και δηλωτική της εποχής· ποιας εποχής, της αρχαίας μυθικής ή της δικής μας που τερατωδώς εξελίχτηκε και, διαγράφοντας τον κύκλο τής άνω κάτω οδού μίας και ωυτής, επανεμφανίστηκε.

Ο γράφων είναι στο ζενίθ της απελπισίας. Ακόμα και οι θεοί είναι εχθρικοί – αθάνατοι θεοί θάνατον θέλοντες. Η καταβύθιση στον μύθο, στο τερατογενές, στην αγριότητα και η ανάδυσή του στον κόσμο, στο εδώ και τώρα, καθόλου δεν διαφέρει από εκεί και τότε· το όποιο άγριο τότε. Και ενώ

Εδώ στη γη μας… εδώ κάθε ξερό φαράγγι είναι ένα θέατρο/ εδώ κάθε θέατρο είναι μια μήτρα εννοιών/ εδώ κάθε μήτρα είναι λιμάνι ονείρων…

εδώ και παντού στον κόσμο υψώνονται φωνές. Τα δείγματα είναι πολλά: Το «πείραγμα» του Εθνικού Ύμνου είναι μια πράξη απελπισίας, το ότι είμαστε «το μήλο που σαπίζει», επίσης, η Ιοκάστη που ξέρει, ο παππούς στη Σμύρνη με τον Βενιζέλο, οι πόλεμοι και η φρίκη, τα παλουκωμένα σώματα, οι φυγάδες, οι Βιετκόνγκ, οι Βιετμίνχ, οι εικόνες μιας κοινωνίας σε παρακμή, οι προφητείες για ένα σκοτεινό μέλλον.

πη γας ήκω; Παρά τοίσιν βροτών κείμαι πεπονημένος αλλήκτοις οδύναις;
πη γαρ εγώ φίλε τέκνον ίω;
ποίαν γαίαν, ω ξειν’ εύχεαι πατρίδα έμμεν;
Sage, wo ist Athen?

Απανωτά ερωτήματα χωρίς απάντηση και χωρίς παρηγορία. Γι’ αυτό και ο ποιητής επιλέγει καλύτερα να κρατήσει το στόμα του κλειστό: Και μοι έστω άρρητα τα ειρημένα ή αλλιώς, όπως και ο Γιώργος Σεφέρης σε ώρες απελπισίας δικής του διατύπωσε «Δαίμονος επιπόνου και τύχης χαλεπής εφήμερον σπέρμα, τι με βιάζεσθε λέγενι, α υμίν άρειον μη γνώναι». Είναι καλύτερα να μην πει κανείς, ωστόσο, το χειμαρρώδες θυμοειδές του ποιητή είπε και ελάλησε. Απομένει στη συνείδηση του καθενός να ξυπνήσει.