«Ο Ρήγας εντάχθηκε με ενθουσιασμό στο ρεύμα του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού»
Με μια φρέσκια ματιά στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή ο Δημήτρης Ψαρράς δείχνει ότι αυτό εντάσσεται σ’ ένα ευρωπαϊκό πνευματικό πλαίσιο που εμπνέεται από τις ριζοσπαστικές και επαναστατικές ιδέες των Εγκυκλοπαιδιστών και του Διαφωτισμού και βρίσκεται απέναντι στον σκοταδισμό και τη συντηρητική παράδοση της Ορθοδοξίας.
• Εμβληματικές εκφράσεις του Ρήγα, όπως το «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή» ή το «ελευθερία ή θάνατος» δεν αποτελούν δικές του εμπνεύσεις, όπως θέλει η εθνική μας μυθολογία, αλλά εντάσσονται σ’ ένα ευρύτερο πνευματικό πλαίσιο που ορίζεται από τις μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα. Πώς το σχολιάζεις;
Η γενεαλογία και η διαδρομή αυτών των εμβληματικών φράσεων αποτελούν τον πυρήνα του βιβλίου. Ειδικά η φράση «Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή» ανήκει στον σπουδαίο Αγγλο συγγραφέα Τζόζεφ Αντισον, ο οποίος την περιλαμβάνει στο θεατρικό έργο του για τον Κάτωνα που εκδόθηκε το 1712. Αλλά προτού την πάρει ο Ρήγας και την αποδώσει μ’ αυτόν τον θαυμάσιο τρόπο στα ελληνικά, η φράση είχε χρησιμοποιηθεί ως σύνθημα από τους επαναστάτες σε πολλές χώρες.
Αυτό το γεγονός δεν μειώνει καθόλου την αξία της μέσα στον «Θούριο». Αντίθετα, την εποχή του Ρήγα, οι πιο σπουδαίοι λόγιοι και οι πιο γενναίοι επαναστάτες αναζητούσαν ιδέες, σκέψεις και πρότυπα σε ομοϊδεάτες τους άλλων χωρών και τα μετέφεραν στον δικό τους τόπο. Η αποκάλυψη της καταγωγής αυτών των φράσεων έχει δηλαδή τη χρησιμότητα να μας εξηγεί τον τρόπο που οι ριζοσπαστικές ιδέες μεταφέρονταν από τόπο σε τόπο, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν βέβαια οι σημερινές δυνατότητες επικοινωνίας.
• Περιγράφεις στο βιβλίο σου έναν διχασμό των ιστορικών σχετικά με τον Ρήγα Φεραίο: ήταν εκπρόσωπος του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού ή εκπρόσωπος της ελληνοχριστιανικής παράδοσης;
Ασφαλώς ο Ρήγας, όπως μαρτυρεί το σύνολο του έργου του, εντάχθηκε με ενθουσιασμό στο ρεύμα του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Επιχείρησε βέβαια να συνταιριάσει την αρχαιοελληνική με τη βυζαντινή παράδοση, αλλά πάντοτε κάτω από τους όρους που έθεταν ο Μοντεσκιέ και ο Βολτέρος, αλλά και οι Γιακωβίνοι της Γαλλικής Επανάστασης. Είναι εντελώς κωμικές οι προσπάθειες σήμερα να τον εντάξουν στη χορεία των «νεομαρτύρων» της Ορθοδοξίας ή να του αποδώσουν τη συγγραφή φονταμενταλιστικών παραληρημάτων, όπως οι «Χρησμοί του Αγαθάγγελου».
«Αν μελετήσει κανείς τα έργα του Ρήγα, θα διαπιστώσει ότι το πολιτειακό και κοινωνικό όραμά του είναι εξαιρετικά επίκαιρο»
Ακόμα και το σήμα του σταυρού στις σημαίες που οραματίζεται ο Ρήγας έχει περισσότερη σχέση με τα σήματα των ελευθεροτεκτονικών ομάδων της περιόδου, που ας μην ξεχνάμε ήταν τότε πολιτικά σχήματα αμφισβήτησης του δεσποτισμού της Καθολικής Εκκλησίας. Ο μαρτυρικός τρόπος του θανάτου του τον κατέστησε βέβαια εθνικό μύθο και ο «Θούριος» τραγουδιόταν μέχρι την Επανάσταση του 1821, αλλά υπήρξε εξ αρχής ένα μεγάλο πρόσκομμα: το επαναστατικό όραμα του Ρήγα δεν είχε σχέση με το κράτος που προέκυψε από την Επανάσταση του 1821. Ο Ρήγας αναφερόταν σε μια εξαιρετικά δημοκρατική πολιτειακή συγκρότηση, πολύ μακριά από την περίκλειστη απολυταρχία του Οθωνα.
Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη στην Εφημερίδα των Συντακτών
“Πως συλλογάται ο Ρήγας ; “
Η αναζήτηση νέων πηγών στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή αποδίδει σημαντικά ευρήματα:
– Αποκαλύπτεται η πηγή των περίφημων δύο στίχων από τον Θούριο, «Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή,/παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή».
– Προσεγγίζονται νέα μεταφράσματα από έργα των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών.
– Εντοπίζεται μια σημαντική γερμανική πηγή… αγγλικής προέλευσης.
– Πιστοποιείται η εξοικείωση του Ρήγα με το έργο του Βολταίρου και η μετάφραση μεγάλων αποσπασμάτων από τα κείμενά του.
– Δίνεται απάντηση στο πώς συνάντησε ο Ρήγας το «γνωμικό του Χάλερ» που σφράγισε το έργο του («Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»).
– Διατυπώνονται νέες σκέψεις για τη μυστική οργάνωση του Ρήγα και την προσωπική του σχέση με τη θρησκεία.
Μέσα από τα νέα αυτά ευρήματα, επιχειρείται να ερμηνευτεί η δυσανεξία της επίσημης συντηρητικής ιστοριογραφίας απέναντι στην προσωπικότητα, τη δράση και το έργο του Ρήγα. Αναλύεται ειδικά η αρνητική στάση των εκπροσώπων της Ελληνορθόδοξης Ιεραρχίας, από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ έως τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο και τη σημερινή Διοικούσα Εκκλησία.
Κυρίως, όμως, συνοψίζεται το πολιτικό σχέδιο του Ρήγα για μια πολιτειακή συγκρότηση της απελευθερωμένης Ελλάδας και των Βαλκανίων με βάση τα πιο προωθημένα προτάγματα του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Το απελευθερωτικό όραμα του Ρήγα συμπεριλαμβάνει ισότιμα όλες τις πληθυσμιακές ομάδες, χωρίς καμία διάκριση φύλου, εθνικής καταγωγής, θρησκείας και γλώσσας. Το επαναστατικό αυτό σχέδιο, που βέβαια ενταφιάστηκε κάτω από την επικράτηση των εθνικισμών του 19ου αιώνα, παραμένει εξαιρετικά επίκαιρο. Και, για πολλούς, απολύτως αδιανόητο.
