Στις αρχές του περασμένου μήνα είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο με λέξεις από τον Κάλαμο (το νησί του Ιονίου), και σας είχα προτρέψει να γράψετε κι εσείς άρθρα λεξιλογικής περιήγησης για την ιδιαίτερη πατρίδα σας. Πρώτος ανταποκρίθηκε ο φίλος μας ο Spiridione, με άρθρο για κερκυραϊκές λέξεις στο έργο του Ιωαν. Καρτάνου, ακολούθησε ο Λάμπας που διάλεξε 45 λέξεις από τη Γορτυνία και σήμερα ταξιδεύουμε λίγο πιο κάτω, αφού ο φίλος μας ο Δημήτρης Ραπτάκης είχε την πολύ καλή ιδέα να γράψει ένα άρθρο με μανιάτικες λέξεις, ειδικότερα της προσηλιακής, δηλαδή ανατολικής, Μάνης (η δυτική λέγεται «αποσκιαδερή»).
Ο Δημήτρης είναι μανιατοκρητικός, οπότε ξέρει από πρώτο χέρι τον τόπο και το ιδίωμά του. Λακωνίζει, οπότε το άρθρο του είναι σύντομο, αλλά μεστό. Προσθέτω κι εγώ μερικά πράγματα [σε αγκύλες]. Στο τέλος του άρθρου υπάρχει κατάλογος όλων των άρθρων «λεξιλογικής περιήγησης».
Τις παρακάτω λέξεις τις άκουσα από τη γιαγιά και την προγιαγιά μου – γεννημένες προπολεμικά στην Προσηλιακή Μέσα Μάνη.
Δεν ξέρω πόσες ακούγονται ακόμη – ο τόπος έγινε ολιγάνθρωπος και σαρώθηκε τώρα τελευταία από τον τουρισμό. Ευτυχώς, το τουριστικό κύμα σταματά συνήθως στην Τσίμοβα [την Αρεόπολη]. Για την εκφορά των λέξεων θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν κάποια χαρακτηριστικά της μανιάτικης ποικιλίας της πελοποννησιακής διαλέκτου: ελαφρύς τσιτακισμός, δασύ χι, ότι το σίγμα προφέρεται συχνά ως ζ, ενώ η κατάληξη σε -ω των ρημάτων ακουγόταν -ου, ασυνίζητοι τύποι (π.χ. τα παιδία).
Πριν σου καταγράψω τις λέξεις που θυμούμαι, κι επειδή επίσης ο τόπος έγινε της μόδας λόγω τηλοψίας (Γη της Ελιάς), είναι χρήσιμο να πούμε κάποια πράγματα για τις λέξεις που αναφέρονται στη συγγένεια
Ως γνωστόν, ο τόπος ήταν οργανωμένος σε πατρογραμμικά γένη. Επίτρεψέ μου να χρησιμοποιήσω το επίθετό σου ως παράδειγμα. Η οικογένεια Σαραντάκου, στη Μέσα Μάνη τουλάχιστον, λέγεται Σαραντιάνοι (όχι Σαραντάκοι ή Σαρανταίοι). Η γυναίκα του Κυριάκου Σαραντάκου λέγεται Κυριάκαινα. Είναι Σαραντόνυφη (παντρεύτηκε Σαραντάκο). Εάν το γένος της είναι π.χ. Παπαδάκου λέγεται Παπαδίτσα. Συνήθως την αποκαλούσαν Κυριάκαινα. [Ισχύει. Η Νικολού η Σαραντόνυφη θα λεγόταν η Νικοκυρά στα μανιάτικα]
Δύο ακόμη σχετικές λέξεις ή φράσεις για την οικογένεια.
Η μοναχοκόρη λέγεται ξακληροσπορά: Εάν πέθαινε, στην κληρονομιά καλούνταν οι άρρενες εξάδελφοί της, με απώτερο στόχο να μην μπει ξένος στην οικογένεια.
Η φράση «πάου(ω) στων αλλωνένε μου», σημαίνει ότι η παντρεμένη γυναίκα επισκέπτεται την πατρική της οικογένεια.
Ιδού τώρα οι λέξεις.
Λεχιάζω: καίω. Το έχω ακούσει μόνο για το φαγητό. Λεχιάζει, μην το φας.
Φουμπάω: ορμώ με απειλητική διάθεση προς κάποιον.
Τηγανίδα: Έτσι ονομάζονται στη Μέσα Μάνη τα λαλάγγια, δηλαδή οι παραδοσιακές τηγανίτες. Οι ονομασία λαλάγγια είναι κοινή στην Εξω Μάνη, από το Οίτυλο και πέρα, έως την Καλαμάτα.
Κουταλίδα: επίσης τηγανίτα. Ονομάστηκε έτσι, επειδή άπλωνε το ζυμάρι με την πίσω πλευρά του κουταλιού. Υπήρχε και το παλιό επίθετο Κουταλίδης (εξ αυτών ο γνωστός δικηγόρος Τρύφων Κουταλίδης), το οποίο επιχωρίαζε στην περιοχή του Διρού.
Η αναλιμά: η φύτρα του μαλλιού. Π. χ. το μωρό έχει αναλιμά στα μαλλιά του. Θρυλείτο ότι εάν είχες δύο αναλιμές, θα παντρευτείς δυο γυναίκες.
Τσαχάλα: ελαφρύς θόρυβος. Π. χ. άκουσα την τσαχάλα στην πόρτα και βγήκα να δω ποιος είναι.
Τα μπουζία: τα γουρούνια. Εξ ου και μπουζοπούλα η γουρουνοπούλα. [Αναρωτιέμαι για την ετυμολογία της λέξης]
Ο καφός και η καφή: αδερφός και αδερφή. Το καβούτσι: το αδέρφι (ιδίως εν χρήσει στα μοιρολόγια). Άραγε να έχει σχέση με τον βυζαντινό καύκο;
Ματζέτα: η αγελάδα
Πιζοκιούμι: ο αυχένας
Τσαραμώνομαι: γκρεμίζομαι, εκ του τσαραμά που σημαίνει γκρεμός.
Τα λουρία ή τα χταΐρια: οι λωρίδες γης, οι πεζούλες.
Σουλιμάς: το δηλητήριο. [Αυτή είναι πανελλήνια ή τέλος πάντων υπάρχει σε πολλές άλλες περιοχές]
Κρόω: χτυπώ, δέρνω. [Προφανώς από το κρούω]
Λαλούδα: στρογγυλή λευκή πέτρα. [Αλλού λαλάρια, στον Παπαδιαμάντη λαλαρίδια]
Λωβός: ανάξιος άνθρωπος.
Ανακωλώνω: ανακατεύω, μετακινώ, μεταθέτω. Πχ ανακώλωσα το σπίτι για να το βρω!
Στουπέλα: η χιονοστιβάδα
Αρδικολόι: το κυνήγι των ορτυκιών και αρδικόπιτα η σχετική πίτα.
Τα σκαρφία: οι κλήροι, οι λαχνοί. Για τη διανομή της πατρικής περιουσίας τραβούσαν τα σκαρφία. Σε άλλες εποχές, στο οικογενειακό συμβούλιο (γεροντική), τραβούσαν τα σκαρφία για να βγει ο βγαρτός, ο οποίος και θα εκτελούσε την απόφαση της γεροντικής.
Καμπινάρι: στη φράση: άφησε την πόρτα καμπινάρι, δηλαδή ανοιχτή.
Ψίος: ο αμιγής. Στη φράση: «έναι ψίος Μανιάτης», δηλαδή έχει αμφότερους τους γονείς του Μανιάτες. Για το φαγητό, όταν τρώγεται χωρίς προσφάι: «Φάγανε τον κόκκορα ψίονε».
Λαγοκάρδης: ο ψοφοδεής, ο φοβιτσιάρης, αυτός που φοβάται όπως ο λαγός.
χαλικιά: οι περισσότερες παραλίες της Μέσα Μάνης ονομάζονται χαλικιές.
Εκάμασι γεροντική: φράση από τα μοιρολόγια. Υποδηλώνει το οικογενειακό συμβούλιο, με προεξάρχοντες τους γεροντότερους του γένους. Στίχος από τα μοιρολόγια: Σαρανταπέντε σερνικοί/εκάμασι γεροντική/Στο Κατωπάγκι στο Σταυρί…
Ευχαριστώ πολύ τον Δημήτρη για την πολύ καλή συνεργασία.
Κλείνω το άρθρο με μιαν αναφορά όλων των προηγούμενων άρθρων του ιστολογίου με ανάλογο περιεχόμενο, δηλ. με λέξεις από έναν τόπο -λεξιλογικές περιηγήσεις που είπα στην αρχή. Σε χρονολογική σειρά, λοιπόν:
Παλιές λιμνιώτικες λέξεις και φράσεις, 3/2012
Λέξεις που (δεν) χάνονται από την Αμοργό (συνεργασία του Αρκεσινέα), 4/2012
Λέξεις από το Ρουμλούκι, 5/2012
Από τον αγκίνιο στο κούσουλο, και άλλες αμοργιανές λέξεις (συνεργασία του Αρκεσινέα), 5/2012
Αμοργιανές λέξεις, μέρος δεύτερο (συνεργασία του Αρκεσινέα), 3/2013
Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα (το βιβλίο του Βασίλη Ορφανού), 11/2014
Είκοσι λεσβιακές λέξεις -που όμως ακούγονται κι αλλού, 1/2015
Τα παράξενα κρητικά επιρρήματα, 2/2015
Η θερμιώτικη ντοπιολαλιά (μια συνεργασία του Δημήτρη Μαρτίνου), 7/2017
Η σιφνέικη ντοπιολαλιά (συνεργασία από το Κουτρούφι), 8/2017
30 λέξεις που τις λένε στο Ξηρόμερο (μια συνεργασία του Αλέξη), 10/2017
Πλωμαρίτικα (μια συνεργασία του Γιάννη Μαλλιαρού), 10/2017
Λέξεις της Νικαριάς (μια συνεργασία του Ροβιθέ), 10/2017
40 λέξεις από τη Ρόδο (συνεργασία του Αλέξανδρου Κατσαρά), 10/2017
Λέξεις από το ιδίωμα των Κυθήρων (και το βιβλίο της Γεωργίας Κατσούδα), 11/2017
21 πατινιώτικες λέξεις (μια συνεργασία του Raf), 5/2018
Λέξεις του Τυρνάβου από το Μαράν Αθά του Θωμά Ψύρρα, 9/2018
Το παλαιοαθηναϊκό ιδίωμα (μια συνεργασία του Νίκου Παντελίδη), 2/2019
20 λέξεις της Κυπριακής, 07/2019
Το γλωσσικό ιδίωμα της Αίγινας (συνεργασία του Νίκου Παντελίδη), 12/2019
Δυο ή τρία πράγματα που ξέρω γι’ αυτήν… (συνεργασία του Γιάννη Ρέντζου για τα βόρεια ιδιώματα), 10/2020
Γαλαξιδιώτικες λέξεις και μια ιστορία (μια συνεργασία του gpointofview), 1/2021
Η Λευκάδα και το Εικοσιένα μέσα από τις λέξεις (μια συνεργασία του Βασίλη Φίλιππα), 4/2021
Λοζετσινές λέξεις (μια συνεργασία του Λοζετσινού), 10/2021
Λέξεις από τον Κάλαμο, 11/2022
Λέξεις του κερκυραϊκού ιδιώματος από τον Ιω. Καρτάνο (Μια συνεργασία του Spiridione), 11/2022
45 λέξεις από τη Γορτυνία (μια συνεργασία του Λάμπα), 11/2022
Ο καταλογος περιλαμβάνει αφενός άρθρα που έχω γράψει εγώ, συνήθως αντλώντας υλικό από κάποιο βιβλίο, και αφετέρου δικές σας συνεργασίες, που οι περισσότερες ήταν δική σας πρωτοβουλία, αν και κάποιες αποτέλεσαν απάντηση σε κάποιο άρθρο του ιστολογίου ή βιβλίο δικό μου.
Βλέπουμε ότι τα νησιά υπεραντιπροσωπεύονται στον κατάλογο, αν και κάθε άλλο παρά τα έχουμε εξαντλήσει -δεν έχουμε τίποτε από Κεφαλονιά, ας πούμε, ούτε από Χίο (ρίχνω άδεια για να πιάσω γεμάτα) ενώ βέβαια απουσιάζουν και πολλές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, οι Σέρρες ας πούμε ή η Θράκη. Η Κρήτη και η Κύπρος, επίσης, δεν εξαντλούνται με τα άρθρα που έχουν ήδη δημοσιευτεί.
Πολύ θα χαρώ, αν ο κατάλογος σάς παρακινήσει να γράψετε κι εσείς για τη ντοπιολαλιά της ιδιαίτερης πατρίδας σας!
