Πριν από ένα μήνα περίπου είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο στο οποίο εξετάσαμε την καταγωγή του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, με βάση μια εκτενή εγγραφή από τις Μέρες Β’, τον 2ο τόμο από το πολύτομο ημερολόγιό του, στην οποία ο ποιητής φαίνεται να πιστεύει, αβάσιμα όπως είπαμε, ότι ο πρόγονός του Σεφέρης Αϊναμπέογλου είχε απώτερη καταγωγή από την Αίγινα.
Το έργο του Σεφέρη εκτείνεται σαν πυραμίδα. Στην κορυφή τα ποιήματα, ο τόμος του Ίκαρου. Όμως υπάρχει επίσης το Τετράδιο γυμνασμάτων Β’, τα Ποιήματα για μικρά παιδιά και τα αθυρόστομα Εντεψίζικα. Έχουμε βέβαια και τα πεζά του, Βαρνάβας Καλοστέφανος και Έξι νύχτες στην Ακρόπολη. Τις μεταφράσεις του («Αντιγραφές») και τους τρεις τόμους με τις δοκιμές, τα κριτικά του δηλαδή κείμενα.
Πιο κάτω έχουμε όμως τους οχτώ τόμους του ημερολογίου του, Μέρες -που το έγραφε για να δημοσιευτεί. Και δυο τόμους Πολιτικό ημερολόγιο. Αλλά έχουμε και γύρω στους 15 τόμους αλληλογραφίας του Σεφέρη: με τη Μαρώ, τον Γιώργο Κατσίμπαλη, τον Γιώργο Αποστολίδη, τον Αντρέα Καραντώνη, τον Γιώργο Θεοτοκά, κ.ά. Αν το σκεφτούμε, από τους κορυφαίους λογοτέχνες μας, ο Σεφέρης είναι αυτός για τον οποίο υπάρχουν δημοσιευμένα και προσιτά τα περισσότερα ντοκουμέντα. Σωστά ο Άκης Γαβριηλίδης χρησιμοποιεί την αναλογία του παγόβουνου, όπου το ορατό τμήμα είναι ο τόμος των Ποιημάτων και το κρυμμένο τα υπόλοιπα.
Με την ευκαιρία λοιπόν του παραπάνω άρθρου, διάβασα ξανά ολόκληρες τις Μέρες Β’ και κράτησα σημειώσεις γλωσσικού χαρακτήρα. Οι Μέρες Β’, ο δεύτερος τόμος των ημερολογίων, εκτείνονται από 24 Αυγούστου 1931 έως 12 Φεβρουαρίου 1934, δηλαδή το διάστημα όπου ο Σεφέρης υπηρετούσε ως διπλωμάτης στο Λονδίνο. Οι Μέρες μπορούν να διαβαστούν παράλληλα με την αλληλογραφία του Σεφέρη της ίδιας περιόδου (με Κατσίμπαλη, Θεοτοκά, Καραντώνη, Αποστολίδη) και το ίδιο γεγονός που συνοπτικά καταγράφει ο ποιητής στο ημερολόγιο μπορούμε να το δούμε να το ξαναδιηγείται εκτενέστερα σε κάποιο γράμμα του, ίσως δίνοντας αλλού την έμφαση, και πάνω από μία φορά. Αλλά και οι εγγραφές στις Μέρες αποτελούνται σε μεγάλο βαθμό από επιστολές που απευθύνονται «σε πραγματικό πρόσωπο» όπως κρυπτικά προσημειώνει στο σύντομο σημείωμά του ο Δημήτρης Μαρωνίτης που επιμελήθηκε την έκδοση. Σήμερα ξέρουμε ότι πρόκειται για τη μουσικοκριτικό Λουκία Φωτοπούλου, με την οποία ο Σεφέρης είχε ερωτικό δεσμό.
Ο Σεφέρης γράφει σε δημοτική, σε πολλά όμοια με τη σημερινή κοινή νεοελληνική, αλλά με λιγότερες παραχωρήσεις στην καθαρεύουσα, όπως θα δούμε πιο κάτω -και με το έργο του, ποιητικό και δοκιμιακό, αποδεικνύει έμπρακτα τις δυνατότητες της δημοτικής. Αυτό το κάνει προγραμματικά. Γράφει στον Κατσίμπαλη: Αν κατορθώσω με αυτά τα λίγα να δέιξω τις αφάνταστες δυνατότητες της ελληνικής γλώσσας όπως την αισθάνομαι, θα μου φτάνει ως επιτυχία (το 1932, Αγαπητέ μου Γιώργο, τόμ. Α’, σελ. 158) και: Πρώτα πρώτα χρειάζεται οπωσδήποτε να γίνονται δύσκολες μεταφράσεις στα ελληνικά. Στην αρχή, επειδή κυρίως είναι ασυνήθιστα όχι γλωσσικά αλλά γιατί ποτέ στη δημοτική δε γράφτηκαν τέτοια πράματα, φυσικά ξαφνιάζουν. Πώς όμως να γίνει; Αν δεχτούμε ότι δε μπορεί να προχωρήσει η δημοτική χαθήκαμε. Πρέπει να τη σπρώξουμε με το στανιό, οι καλύτεροι ας διορθώσουν. (Στο ίδιο, 180). Και ζητάει κανόνες: Μπορείς να μου πεις αν κατά τη γνώμη σου υπάρχει κανόνας για το ν της αιτιατικής μπροστά στα σύμφωνα της ερχόμενης λέξης που δέχουνται ν (ξ, τ, κ, κτλ.) δηλαδή έναν ξένο ή ένα ξένο, ξένον τόπο ή ξένο τόπο, στο πρώτο νομίζω ότι το χρειάζεται, στο δεύτερο έχω αμφιβολίες, κάποτε το ακούω έτσι και κάποτε αλλιώς (στο ίδιο, 140).
Μετά από αυτή τη φλύαρη εισαγωγή, θα παραθέσω στα επόμενα σχολιασμό λέξεων και εκφράσεων από τις Μέρες Β’ του Σεφέρη, χωρίζοντας τα λήμματα σε τρεις κατηγορίες: Α. Πραγματολογικά/Μεταφραστικά, Β. Λέξεις που σήμερα τις λέμε αλλιώς (ίσως και τότε να λέγονταν αλλιώς), Γ. Τύποι που σήμερα θα θεωρούνταν υπερδημοτικοί από κάποιους, Δ’ Παροιμιακές και παγιωμένες εκφράσεις.
Α. Πραγματολογικά/Μεταφραστικά
Σελ. 11 (η πρώτη εγγραφή, 24.8.1931): [Περιγράφει μια εκδρομή στη Γαλλία καθ’οδόν προς Λονδίνο]: Έτσι είδα Arles, Nîmes, Tarascon, Béziers, Narbonne, Carcassonne, Montpellier, Toulouse – όλη τη χώρα της Μιρέγιας.
Μιρέγια εννοείται η ηρωίδα του έργου Mireio του Φρεντερίκ Μιστράλ, που είχε πάρει Νόμπελ στα 1904 γράφοντας στα προβηγκιανά. Αντιστοιχεί στο γαλλ. Mireille. Μιρέγια ακριβώς την είχε αποδόσει ο Παλαμάς, μεταφράζοντας το ποίημα το 1930. Το ειρωνικό είναι ότι ο Στυλιανός Σεφεριάδης, ο πατέρας του Σεφέρη, επίσης μετάφρασε το ποίημα και την ηρωίδα την είπε Μιρέλλη. Αυτά θα έπρεπε να μπουν ως σχόλια αν γινόταν σχολιασμός. Εγώ θα επισήμαινα επίσης ότι με παραξενεύει που ο Σεφέρης χαρακτηρίζει «χώρα της Μιρέγιας» όλες αυτές τις πόλεις και περιοχές, αφού προβηγκιανά κυρίως μιλιούνταν στις τρεις πρώτες πόλεις.
Σελ. 19 ρουχαλίζει σαν τα νερά της Ούλεν. Σε λίγο θα χρειάζεται υποσημείωση (ή ήδη χρειάζεται, για όσους γεννήθηκαν πχ το 1990;)
Σελ. 43 Βγαίνοντας από το Tube … Αναμενόμενο να πει έτσι το μετρό, ειδικά του Λονδίνου.
Σελ. 50 Βαριά ζωή. Ναι, ξέρω το βάρος της σαν να ήμουν η πολυθρόνα-ζυγαριά που βρίσκεται στο Φαρμακείο Μαρινόπουλου, οδός Φιλελλήνων.
Σελ,. 54 Και η Μαδόνα των Κλιναμαξών είναι ανήσυχη. Εννοεί το μυθιστόρημα La Madone des Sleepings του Ντεκομπρά, δεν ξέρω αν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
Σελ. 58 Στις 8 με ξύπνησε ο φωνογράφος των σπιτονοικοκυράδων μου κι έπειτα δε μ’ άφησε πια ησυχία το vacuum cleaner, που είναι κάθε πρωί ένα κεφαλοτρύπανο. Το vacuum είναι παλιά ιστορία, αλλά ο φωνογράφος καινούργιο βάσανο. Εδώ και δεκαπέντε μέρες πέτυχαν την πλάκα ενός τραγουδιού επιθεώρησης· τη γλείφουν σαν καραμέλα. Μάλλον δεν υπήρχε ακόμα ο όρος «ηλεκτρική σκούπα» και ίσως δεν είχαν έρθει στην Ελλάδα.
Σελ. 67 ..ο Μπαχ είναι ίσως ο μόνος που υπάρχει που να μην είναι ούτε cérébral, ούτε sensuel, ούτε sentimental, ούτε romantique, ούτε classique, ούτε précieux, ούτε naturel, ούτε prime-sautier, ούτε τίποτε από δαύτα (μεταχειρίζομαι για ευκολία, δυστυχώς, τα γαλλικά επίθετα) Ενδιαφέρον σχόλιο για την έκταση της γαλλομάθειας και τη δυσκολία απόδοσης όρων.
Σελ. 81 Εξάλλου, οι καλύτεροι τεχνίτες θεωρούνται εδώ παλαβοί ή σκανδαλώδεις, κι εκείνοι που ενδιαφέρουνται για δαύτους «high-brow» -αμετάφραστη και ξορκιστική λέξη Νομίζω πως παραμένει ακόμα αμετάφραστη.
Σελ. 93 Φλου. Πυρετός 100 °. Εννοεί βεβαίως flu, γρίπη.
Σελ. 97 Η «Φιδωτή» είχε παγώσει. Εννοεί τη Serpentine, τη λιμνούλα του Χάιντ Παρκ, που τη μεταφράζει.
Σελ. 132 Από τη μια μεριά καθότανε μια platinum blonde, γεμάτη πιτσιλάδες που βρωμούσε φτηνά μυρωδικά… Σήμερα θα λέγαμε μάλλον «πλατινέ ξανθιά», προφανώς τότε ο όρος δεν είχε περάσει πολύ στα ελληνικά.
Β. Τύποι και λέξεις σπάνιες, παλιότερες, διαφορετικές από σήμερα
Σελ. 11 τη βροχερή ατμόσφαιρα του ύπαιθρου θεάτρου Σήμερα θα λέγαμε «του υπαίθριου θεάτρου»
Σελ. 13 Στο πλάι παίζει ένας φωνογράφος. Λέξη που έχει χρησιμοποιείται και σήμερα αλλά ηχεί σαφώς παρωχημένη. Ο Σεφέρης είχε αγαπήσει τον φωνογράφο, όπως γράφει πολλές φορές στα Ημερολόγια, ενώ επίσης εμφανίζεται πολύ και στα ποιήματά του, με πιο γνωστό τον στίχο με το γιουκαλίλι, που έχει μελοποιηθεί και που έχει γραφτεί επίσης στο Λονδίνο.
Σελ. 13 ανέμιζε στα χέρια του ένα φλάμπουρο χαρτένιο Σήμερα θα λέγαμε «χάρτινο».
Σελ. 15 Πώς κάθουμαι κι ονειρεύουμαι τέτοια πράγματα; Σήμερα η κοινή θέλει «κάθομαι κι ονειρεύομαι». Την εποχή του Σεφέρη και άλλοι έγραφαν με ου αυτούς τους τύπους. Ωστόσο, ο Σεφέρης συνήθως στο πρώτο πρόσωπο χρησιμοποιεί τους τύπους με -ο- π.χ. στη σελ. 42 «συλλογίζομαι» και «κάθομαι». Εκεί που ο Σεφέρης δείχνει σαφή προτίμηση στους τύπους με -ου- είναι στο τρίτο πρόσωπο, θα δούμε παρακάτω.
Σελ. 16 Τούτο το σπίτι το βρήκα ύστερα από μια ειδοποίηση που έβαλα στο Times. Σήμερα θα λέγαμε «αγγελία».
Σελ. 16 καπνίζει άπειρα τσιγαρέτα… Σήμερα «τσιγάρα».
Σελ. 19 Ο Στράτης Θαλασσινός μού έχει γυρίσει την πλάτη και ρουχαλίζει το κτήνος … ρουχαλίζει σαν τα νερά της Ούλεν. Σήμερα «ροχαλίζει».
Σελ. 20 να φτιάξω μια μπαλάδα στη γλώσσα του Κορνάρου Σήμερα λέμε «μπαλάντα». Το ποιητικό αυτό γύμνασμα, που ένα απόσπασμα παραθέτει στο Ημερολόγιο ο Σεφέρης, το βρίσκουμε εδώ.
Σελ. 21 Τα βιβλία είναι μερικών πόντων που μ’ αρέσουν και που φαντάζομαι σε τι χάλια θα βρισκόντουσαν προτού τα γράψουν. Εδώ (και σε άλλα σημεία) ο Σεφέρης χρησιμοποιεί τη λέξη «πόντος» με την παρωχημένη σημασία «[ενδιαφέρων / περίεργος] τύπος». Συνήθης ήταν η έκφρ. «είναι γερός πόντος», για την οποία το λεξικό Δημητράκου σημειώνει: «ειρων. επί ανθρώπου επιτηδείου, απατεώνος, εφ’ ου δεν δύναταί τις να έχη εμπιστοσύνην». Και παρακάτω στη σελ. 133: [στην Αγγλία] τα πράγματα που αξίζουν τα περιεργάζουνται οι πιο απίθανοι πόντοι που ξετρυπώνουν ποιος ξέρει από ποιες φωλιές.
Σελ. 21 … νευρώνω κτλ. Γνωστός «σεφερισμός» αντί για «νευριάζω» που λέμε σήμερα.
Σελ. 22 Αγόρασα χτες ένα φωνογράφο και τις πρώτες πλάκες της Συμφωνίας σε ré mineur του Φρανκ. Σήμερα θα λέγαμε «δίσκους».
Σελ. 25 …έχω ακατάπαυτα το συναίσθημα… Έτσι και στον Βάρναλη της εποχής. Σήμερα «ακατάπαυστα». Πάντως στη σελ. 71 «βρέχει ακατάπαυστα».
Σελ. 29 Να μου γράψεις και τις τριγύρω κουσκουσουριές. Το λέμε ακόμα ή μόνο «κουτσομπολιά» λέμε;
Σελ. 30 πραγματοποιείς τι θα πει ένα τέτοιο αίσθημα στον καθένα; Κάμποσες φορές ο Σεφέρης γράφει «πραγματοποιώ» εκεί που θα περιμέναμε «συνειδητοποιώ», κάτι που φαίνεται αγγλισμός από το realize. Ωστόσο, σε άλλα σημεία, πχ στις Μέρες Β σελ. 32, χρησιμοποιεί το «συνειδητοποιώ»
Σελ. 31 πολλές απότολμες σκέψεις Σπάνιο σήμερα, συνήθως «παράτολμες»
Σελ. 31 Ένα κρύο σχεδόν στερεό είχε γεμίσει όλη την κάμαρα. Σήμερα συνήθως λέμε «δωμάτιο».
Σελ. 32 Εκφράσεις σαν και τούτη, τόσο σωφιλιασμένες με το αντικείμενο… Ωραία λέξη που ο Σεφέρης την πέρασε από το μαστόρικο λεξιλόγιο στα δοκίμια, και τη χρησιμοποιεί συχνά ο Μαρωνίτης. Σημαίνει «συναρμόζω». Το ΛΚΝ λημματογραφεί «σοφιλιάζω». Ο Σεφέρης γράφει με ω, ίσως ετυμολογωντας το από το εσω-.
Σελ. 37 μου θυμίζει αξόρκιστα … το στίχο του… Νομίζω πως εννοεί «διαβολεμένα» αφού αξόρκιστος είναι ο διάβολος, αλλά μπορεί να πέφτω έξω
Σελ. 39 στον άνθρωπο που μ’ αντιπέρασε… Δηλ. που πέρασε από μπροστά μου κινούμενος προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Σελ. 40 χρειάζουνται χίλια δυο τεχνάσματα … που εφαρμόζουνται αρκετά καλά στην περίσταση Βλ. πιο πριν την παρατήρηση της σελ. 15. Και στη σελ. 51 θα απομακρύνουνται, σελ. 52 δεν ανέχουνται κτλ
Σελ. 42 Το ταλάντεμα αυτό είναι ο ρυθμός της ζωής μου Η ταλάντευση θα λέγαμε σήμερα
Σελ. 46 μια παξιμάδα στο δρόμο ήρθε να μου ψιθυρίσει στ’ αυτί «you look so serious» Έχουμε βέβαια άρθρο για την παξιμαδοκλέφτρα ή παξιμάδα, αλλά θέλει επικαιροποίηση και ξαναγράψιμο.
Σελ. 47 όπως ο κλάουν… Αγγλισμός. Σήμερα «κλόουν».
Σελ. 47 και αρχίζουν οι νέγροι τα τζαζ. Σήμερα θα το αποφεύγαμε.
Σελ. 63 έλεγε πως κατάγουνταν από τη Δημητσάνα Το ίδιο -ου- και στο τρίτο πληθ του παρατατικού. Κατάγονταν, λέμε συνήθως σήμερα.
Σελ. 67 είναι ο γυμνός άνθρωπος, πλέριος, ζυγισμένος, χωρίς καμιά γωνιά… Το επίθετο «πλέριος» έχει στιγματιστεί για μαλλιαροκομμουνιστικό, αλλά το χρησιμοποιούσαν όλοι οι μη καθαρευουσιάνοι της εποχής. Πρέπει να γράψω άρθρο.
Σελ. 72 βουτημένοι στην αιωνιότητα Σήμερα «βουτηγμένοι» -αλλά «βουτήματα».
Σελ. 75 ο μεγαλύτερος λυπημός είναι τα [ανάπηρα] παιδάκια Σπάνια λέξη.
Σελ. 83 ένας τριανταπεντάρης Νάρκισσος, ίσως τοιούτος… Έχει παλιώσει, νομίζω.
Σελ. 94 τα χαριτωμένα ψαράκια μέσα στα ακουάρια…
Σελ. 98 κάτι που πληρώνει όλες μου τις επιθυμίες αλλά που δεν μπορεί να μου δοθεί Εκπλήρώνει; Ικανοποιεί;
Σελ. 103 ανυπόμονος και κάπως νευρωμένος Νευριασμένος
Σελ. 104 μαλλιά σα σκουφί από αστρακάνι.
Σελ. 115 από το μπούσι και πιο κάτω σελ. 117 μέσα στο μπούσι της οδού Πατησίων Λεωφορείο βεβαίως σήμερα. Το μπούσι είναι δάνειο από τα γαλλικά, όχι τα αγγλικά.
Σελ. 119 Αλλά θέλοντας δε θέλοντας… Θέλοντας και μη, σήμερα.
Σελ. 126 το περιοδικό όπου είναι παντοδύναμος Καλίφης. Χαλίφης σήμερα. Εκτός αυτού, όλη αυτή η εκτενής σημείωση θα ήθελε σχολιασμό ώστε να φανερωθεί ποιον διανοούμενο εννοεί ο Σεφέρης.
Σελ. 133 η αθλιοσύνη όπου κυλιόμαστε όλοι εμείς
Σελ. 136 … σαν από τουνέλι…
Σελ. 141 Τώρα χαλνά ο καιρός.
Γ. «Υπερδημοτικοί» τύποι
Σελ. 14 το άρθρο του ανεχτίμητου Θρύλου
Σελ. 25 αυτό γίνεται αρκετά πνιγερό κάποτε
Σελ. 25 έχω χεροπιαστές ώρες ελεύθερες
Σελ. 30 ακαταπόνετη
Σελ. 31 οι διάφοροι κατσούφηδες μανταρίνοι
Σελ. 32 το φίλο μου της Σκιάθος, Βέβαια, αυτός είναι ο μόνος λαϊκός τύπος για τη γενική των ονομάτων των νησιών, η Σκιάθο της Σκιάθος
Σελ. 36 την Κυριακή με τον Πετούμενο Ολλαντέζο [τον Ιπτάμενο Ολλανδό, την όπερα]
Σελ 37 Α θες να μάθεις αυτά που έχω μισήσει… Αντί για το «αν» της κοινής. Βέβαια, με το πολυτονικό είχε τουλάχιστον ψιλή οξεία το «α».
Σελ. 38 η Ατέλειωτη Συμφωνία [η Ημιτελής]
Σελ. 81 έχουνε γράψει βιβλία απαγορεμένα
Σελ. 83 και με την μικρή καλλιτέχνισσα που τον συνοδεύει [Επιδοκιμάζω!]
Σελ. 96 να το δημοσιέψω
Σελ. 108 Η περικοπή που σου αντίγραψα
Σελ. 129 Και οι τέσσερεις, α δε γελιέμαι, μου ήταν άγνωστες. Βλ. πιο πριν σελ. 37.
Δ. Παροιμιακές εκφράσεις
Σελ. 14 Εν τω μεταξύ στην πατρίδα με περνούν γενεές δεκατέσσερεις.
Σελ. 29 Ακόμα δεν έσκασαν από τ’ αυγό και κλεψιτυπούν οι κύριοι.
Σελ. 102 … δεν αγαπώ τον εαυτό μου. Θα τον έπαιζα κορόνα γράμματα σε πρώτη ευκαιρία.
Μια παρατήρηση γενική γι’ αυτές τις παρατηρήσεις. Ο Σεφέρης δεν είναι, στα περισσότερα, άτεγκτα συνεπής. Μπορεί να γράψει εδώ «πράματα» και αλλού «πράγματα», εδώ «δεν ξέρω» και αλλού «δε ξέρω» (μάλιστα αυτό πλάι πλάι, στη σελ. 45). Όπως όλοι μας άλλωστε.
Οι Μέρες Β’ εκδόθηκαν το 1975 χωρίς σχολιασμό. Ο Μαρωνίτης αναγνωρίζει πως είναι δίκαιη η «απαίτηση του αναγνώστη για αναγκαίο σχολιασμό άδηλων πραγμάτων και χωρίων» αλλά υπόσχεται «με τη συμπλήρωση ολόκληρης της σειράς, να ακολουθήσει ειδικό παράρτημα Σχολίων, τα οποία θα αφορούν στο σύνολο των Ημερολογίων και θα τα συσχετίζουν μεταξύ τους».
Μεγαλεπήβολο αλλ’ άστοχο. Τα χρόνια πέρασαν, οι πρώτοι 5 τόμοι από τις μέρες εκδόθηκαν ασχολίαστοι, ενώ οι επόμενοι τρεις με σχολιασμό, τώρα πια δεν βρίσκονται στη ζωή ούτε η Μαρώ, ούτε οι αρχικοί επιμελητές, ενώ πριν από μερικές μέρες πέθανε και η Άννα Λόντου, προγονή της Μαρώς και κάτοχος των δικαιωμάτων, οπότε θα είναι διπλά δύσκολο να γίνει σήμερα σχολιασμός των άδηλων στις Μέρες….
